Mastar Ekleri Tatarca’da mastar ekleri -u, -ü ve -w‘ harfleridir. Kalın ünsüzlerden sonra -u, ince ünsüzlerden sonra -ü ve ünlülerden sonra -w gelmektedir:
örnek:
baru (varmak), kilü (gelmek), soraw (sormak)
Bu ekler ulaç işlevini de üstlenirler:
örnek:
baru (varma), kilü (gelme), soraw (sorma, soru)
Bu eklerin yanısıra -rğa, -rgä ekleri de mastarIN benzeri bir işlevdedir. Fakat daha çok -maya, -meye gibi bir anlam verirler:
örnek: barırğa (varmak, varmaya), kilergä (gelmek, gelmeye), sorarğa (sormak, sormaya)
İyelik Ekleri
Birinci tekil kişi: ( -m, -em, -ım)
telem (dilim)
ağaçım (ağacım)
İkinci tekil kişi: (-ñ, -eñ, -ıñ)
teleñ (dilin)
ağaçıñ (ağacın)
Üçüncü tekil kişi: (-e, -ı, -se, -sı)
tele (dili)
ağaçı (ağacı)
Birinci çoüıl kişi: (-ebez, -ıbız)
telebez (dilimiz)
ağaçıbız (ağacımız)
İkinci çoğul kişi: (-gız, -ğız, -ıgız,-ığız, -gez, -egez )
telegez (diliniz)
ağaçığız (ağacınız)
Üçüncü çoğul kişi: (-e, -ı, -se, -sı)
telläre (dilleri)
ağaçları (ağaçları)
Durum Ekleri
İlgi Eki:-nıñ, -neñ telneñ (dilin), ağaçnıñ (ağacın)
Yükleme Eki:-nı, -netelne (dili), ağaçnı (ağacı)
Yaklaşma Eki:-ğa, -gä -qa, -kätelgä (dile), ağaçqa (ağaca)
*İyelik eklerinden sonra geldiğinde Türkçe’deki gibidir:
telem-ä, teleñ-ä, tele-ñä, telebez-gä, telegez-gä, telläre-ñä
Bulunma Eki:-da, -dä, -ta, -täteldä (dilde), ağaçta (ağaçta)
Uzaklaşma Eki:-nan, -nän ekleri “m”, “n” ve “ñ” harflerinden sonra kullanılır:
teleñnän (dilinden), urınnan(yerden)
Çokluk Ekleri
Çokluk ekleri -lar ve -lär‘dir. Bu ekler, “m”, “n” ve “ñ” ile biten sözcüklerden sonra -nar ve -när‘e dönüşür:
tellär (diller), ağaçlar (ağaçlar), könnär (günler), qawınnar (kavunlar)
Sayılar ve Karşılaştırma
Sıra ekleri: -nçe -nçı -ençe -ınçı
berençe (birinci), ikençe (ikinci), unınçı (onuncu), meñençe (bininci)
Üleştirme ekleri Türkçe’deki gibidir:
öçär (üçer), altışar (altışar), unar (onar)
-lap, -läp ekleri Türkçe’deki -larca, -lerce ekleri gibidir:
meñläp (binlerce), unlap (onlarca)
Kesirli sayıların yazımı biraz değişiktir:
yözdän ber (yüzde bir) gibi.
Yılların yazımında da değişiklik görülür:
örnek: 2005nçe yıl (2005 yılı), 2005 yılda (2005 yılında) gibi
-raq, -räk ekleri karşılaştırma ekleridir:onıtuçanraq (daha unutkan), örnek: küpräk (daha çok), ozınraq (daha uzun) gibi.
Ekeylem
Türkçe’deki gibi kişi ekleri ile ad çekimi yapılır:güzälmen (güzelim), güzälsiñ, güzäl, güzälbez, güzälsez, güzällär
Ekeylemin olumsuzu da “tügel” yani “değil” sözcüğüyle kurulur. Kişi ekleri, olumsuzluk durumunda “tügel” sözcüğüne eklenir: örnek: güzäl tügelmen (güzel değilim)
“bul-” eylemi bildirme anlatır:güzäl bula (güzeldir) gibi…
Ekeylemin öyküsü Türkçe’dekine benzer şekilde “ide” sözcüğüyle kurulur. Bu durumda kişi ekleri “ide”ye eklenir:
güzäl idem (güzeldim, güzel idim), güzäl ide (güzeldi, güzel idi) gibi
Ekeylemin söylentisi “ikän” sözcüğü ile kurulur. Bu durumda kişi ekleri, yine “ikän” sözcüğüne eklenir:
örnek: güzäl ikän (güzelmiş), güzäl ikänsez (güzelmişsiniz)
İstek Kipi
İstek kipi, -ası, -äse ekleri ve “kilä” sözcüğüyle kurulur. Kimi zaman, “kilä” sözcüğünün kullanılmadığı da görülür.
örnek: atasım (atasıñ, atası, atasıbız, atasığız, atası) kilä (atasım geliyor) gibi…
Koşul Kipi
Koşul çekimi Tatarca’da da Türkçe’deki gibi -sa, -sä ekleri ile yapılır.
örnek: aşa-sa-m (yesem), ker-sä-ñ (girsen), oç-sa (uçsa) gibi…
Gereklilik
Kipi Gereklilik yapıları Tatarca’da, “kiräk” ve “tieş” sözcükleriyle kurulur:
alırğa kiräk (almak gerek, almalı), alırğa tieş (almalı, almak gerek) gibi.
Yalnız, “kiräk” kullanılarak kurulan yapılarda kişi adıllarının yaklaşma biçimi, “tieş” kullanılarak kurulan yapılarda ise kişi adıllarının yalın biçimi kullanılmalıdır.
miña alırğa kiräk (almam gerek, almalıyım)
min alırğa tieşmen (almalıyım, almam gerek) gibi..
Yeterlik Kipi
Yeterlik kipi, “al-” yardımcı eylemi kullanılarak kurulur. Bütün ekler, “al-” süzcüğüne eklenir:
taba alırmın (bulabilirim), taba almam (bulamam)
Kimi zaman şu şekilde de kurulur:
tabalırmın (bulabilirim), tabalmam (bulamam)
Emir Kipi
Birinci Tekil Kişi:
-im, -ím
uqím (okuyayım)
İkinci Tekil Kişi:
kür (gör)Üçüncü Tekil Kişi:
-sen, -sın
ezläsen (arasın)
Birinci Çoğul Kişi:
-íq, ik
baríq (varalım, gidelim)
İkinci Çoğul Kişi:
-ğız, -gez
barığız (varın/ız)
Üçüncü Çoğul Kişi:
-sınnar, -sennär
kürsennär (görsünler)
Edilgen Çatı
Edilgen çatı -ıl, -el, -n, -en, -ın ekleri ile kurulur:
aç-ılu (kurtulmak), bir-elü (verilmek), bel-enü (bilinmek) gibi.
Dönüşlü Çatı
Dönüşlü çatı -n, -än, -ın ekleriyle kurulur:
bezänü (bezenmek, süslenmek) gibi.
İşteş Çatı
İşteş çatı -ş, -ış, -eş ekleri ile kurulur:
übeşü (öpüşmek) gibi.
Ortaç
-ğan, -gän, -qan, -kän barğan (varan) -a, -y + torğan bara torğan (varmakta olan) -mış, -meş barmış (varmış) -ar, -är, -ır , -er barır (varır) -mas, -mäs barmas (varmaz) -açaq, -äçäk baraçaq (varacak) -ası, -äse, -ysı barası (varılacak, varılası) -uçı, -üçe baruçı
Ulaç Ekleri
-ıp, -ep barıp (gelip) -a, -ä bara (vara) -ğaç, -gäç, -qaç, -käç barğaç (varınca) -araq, -äräkbararaq (vararak) -ğanda, -gändä, -qanda, -kändä barğanda (vardığında) -míça, -miçäbarmíça (varmadan) -ğançı, -gänçe, -qançı, känçe barğançı (varıncaya kadar)
Şimdiki Zaman
Şimdiki Zaman çekimi -a, -ä, -í, -i ekleri ile yapılır:
baram, barasın, bara, barabız, barasız, baralar
örnek: añlím(ın), añlísıñ, añlí, añlíbız, añlísız, añlílar gibi…
Bu kip kullanılarak kimi zaman geniş ve gelecek zamanda kurulur.
Gelecek Zaman
Gelecek Zaman çekimi -açaq, äçäk ekleriyle yapılır. Ünlü harfle biten eylemlerde eklerden önce “y” harfi kullanılır:
örnek: baraçaqmın, baraçaqsıñ, baraçaq, baraçaqbız, baraçaqsız, baraçaqlar.
Türkçe’de olduğu gibi Geniş Zaman çekimi ile Tatarca’da da gelecek zaman ifade edilebilir:
barırmın, barırsıñ, barır… gibi.
Yine Türkçe’de olduğu gibi, Geniş Zaman çekimiyle kurulan Gelecek Zaman kesinlik içermez.
Geçmiş Zaman
Bilinen Geçmiş Zaman çekimi -dı, -de, -tı, -te ekleriyle yapılır.
örnek: bardım, bardıñ, bardı, bardıq, bardığız, bardılar gibi.
Öğrenilen Geçmiş Zaman çekimi ise -ğan, -gän, -qan, -kän ekleri yardımı ile yapılır:
örnek: barğanmın, barğansıñ, barğan, barğanbız, barğansız, barğannar gibi.
Birleşik Zaman Çekimi
örnekler:
barğan idem (varmıştım)
yoqlí idem (uyuyordum)
buyatırğa kiräk ide (boyatmalıydım)
barğan ikännär (varmışmışlar)
yoqlayaçaq ikän (uyuyacakmış)
buyatalmas ikänbez (boyatamazmışız) gibi.
Olumsuzluk Eki
Olumsuz yapılar genel olarak -ma, -mä ekleri ile kurulur:
örnek: barmağan (varmamış, varmayan), barmadım (varmadım), tabalmayaçaq (bulamayacak) gibi.
Şimdiki Zaman çekiminde ve emir kipinin birinci kişi çekimlerinde -ma, -mä ekleri daralır:
örnek: barmím(ın), kürmibez, barmíq, kürmik gibi.
Olumsuz yapılar “tügel” (değil) ve “yuq” (yok) sözcükleri ile de kurulur:
örnek: güzäl tügel (güzel değil), barasım yuq (varasım, gidesim yok) gibi.
-ırğa, -ärgä eklerinin olumsuz hali -masqa, -mäskä‘dir:
örnek: kitärgä> kitmäskä, barırğa > barmasqa gibi
Geniş Zamanın olumsuz çekimi :
örnek: barmam(ın), barmassıñ, barmas, barmabız, barmassız, barmaslar.