Chývash Orys Aýdarma

Chývash aýdarmasy, Chývash translıterasıasy dep te atalady, chývash tilinde sóılesý úshin qoldanylatyn aýdarmanyń mamandandyrylǵan túri. Bul til Reseı men Ýkraınanyń keıbir aımaqtarynda turatyn chývash halqynyń týǵan jeri. Bul mıllıonnan astam adam sóıleıtin túrki tilderiniń biri, ony aýdarma úshin mańyzdy tilge aınaldyrady.

Chývash tilinen nemese odan durys aýdarý úshin translıterasıanyń kúrdeli formalaryn túsiný óte mańyzdy. Sebebi Chývash alfavıti latyn alfavıtinen erekshelenedi, ol negizinen eýropalyq tilder úshin qoldanylady. Nátıjesinde, sıaqty kırıll áripteri bar sózder A, B, K, Ý, oqyrmanǵa túsinikti bolý úshin olardyń latyn balamalaryna aınalýy kerek.

Chývash tiline aýdarý prosesi birneshe kezeńnen turady. Birinshiden, aýdarmashy bastapqy jáne maqsatty tilderdi jaqsy bilýi kerek. Olar sóılemniń qurylymyn, bastapqy tildiń maǵynasy men aıtylýyn túsinýi kerek. Sodan keıin olar gramatıkalyq erejeler men maqsatty til sóılemderiniń qurylymyn eskere otyryp, ony maqsatty tilde durys jetkize alýy kerek.

Aýdarma aıaqtalǵannan keıin aýdarmashy túpnusqa mátindi aýdarylǵan nusqamen Muqıat salystyrýy kerek. Bul aýdarmanyń dál bolýyn jáne josparlanǵan habarlamany durys jetkizýin qamtamasyz etedi. Aýdarmashy sonymen qatar kez-kelgen mádenı siltemeler men jargon sózderdiń aýdarmasynyń durystyǵyna kóz jetkizý úshin qosymsha tekserýler júrgizýge jaýapty.

Chývash tilin úırengisi keletinder úshin onlaın jáne ýnıversıtetterde ártúrli kýrstar bar. Degenmen, tildi úırený Chývash tiline aýdarmany tolyq túsinýdi qamtamasyz etpeıtinin túsiný mańyzdy. Translıterasıanyń qyr-syryn kóp jyldyq tájirıbe men berilgendiktiń arqasynda ǵana ıgerýge bolady.

Tutastaı alǵanda, Chývash tiline aýdarý-eger siz Chývash halqymen qarym-qatynas jasaǵyńyz kelse, meńgerýińiz kerek mańyzdy daǵdy. Durys kózqaras pen bilimniń arqasynda bul kóp ýaqytty qajet etedi, biraq paıda ákeledi.

Chývash tilinde qaı elder sóıleıdi?

Chývash tili negizinen Reseıdiń Chývash Respýblıkasynda, sondaı-aq Reseıdegi Marıı El, Tatarstan jáne Ýdmýrtıanyń keıbir aýdandarynda, sondaı-aq Qazaqstan men Ýkraınada sóıleıdi.

Chývash tiliniń tarıhy qandaı?

Chývash tili-Reseı Federasıasynda shamamen 1,5 mıllıon adam sóıleıtin túrki tili. Bul túrki tilderiniń oǵyr tarmaǵynyń tiri qalǵan jalǵyz ókili. Tarıhı turǵydan bul til negizinen Reseıdiń Edil aımaǵynda ornalasqan Chývashıa Respýblıkasy dep atalatyn aýdandarda aıtyldy.
Chývash tiliniń qujattalǵan tarıhyn 13 ǵasyrdan bastaýǵa bolady, eń alǵashqy jazbasha eskertýler 14-15 ǵasyrlardaǵy qoljazbalardan tabylǵan. Bul qoljazbalardyń kópshiligi ýaqyt óte kele tildiń aıtarlyqtaı ózgeriske ushyraǵanyn kórsetedi. 15 ǵasyrda Chývash tiline Altyn Ordanyń kórshiles tatar tili qatty áser etti jáne eski tatar alfavıtimen jazyldy.
18 ǵasyrda Chývash alfavıtin orys ǵalymy Semen Remezov qurdy, ol ony kırıllısaǵa negizdedi. Bul jańa alfavıt 19 ǵasyrdyń basynda alǵashqy basylǵan Chývash kitaptaryn jasaý úshin qoldanyldy. 19 ǵasyrdyń aıaǵynda chývash tili Reseı ımperıasynyń resmı tili retinde tanyldy jáne osy kezeńde basqa da ádebı shyǵarmalar jasaldy.
Chývash tilinde olar qazirgi kezde de sóıleı beredi, sonymen qatar Chývashıa Respýblıkasynyń keıbir mektepterinde sabaq beredi. Sondaı-aq, Reseıde de, shetelde de tildi saqtaý jáne nasıhattaý boıynsha belsendi kúsh-jiger jumsalýda.

Chývash tiliniń damýyna eń kóp úles qosqan 5 adamnyń qataryna kim kiredi?

1. Mıhaıl Vasılevıch Iakovlev-tildiń alǵashqy keshendi gramatıkasyn jasaǵan Chývash memlekettik pedagogıkalyq ýnıversıtetiniń lıngvısi jáne profesory.
2. Iakov Kostúkov-lıngvıs jáne Chývash memlekettik pedagogıkalyq ýnıversıtetiniń profesory, kóptegen eńbekterdi redaksıalaý jáne jarıalaý arqyly tildi modernızasıalaýǵa úles qosty.
3. Nıkolaı Zıberov-Chývash tiline latyn grafıkasyn engizýge qosqan úlken úles.
4. Vasılıı Peskov-1904 jyly Chývash tilinen alǵashqy mektep oqýlyǵyn jasaǵan muǵalim.
5. Oleg Bessonov-tildiń ártúrli dıalektilerin biriktirý úshin jumys istegen zamanaýı standartty Chývash tilin damytýdaǵy yqpaldy tulǵa.

Chývash tiliniń qurylymy qalaı?

Chývash tili túrki tilder otbasyna jatady. Bul sózderdiń túbir sózge birqatar prefıkster men jurnaqtar qosý arqyly jasalatynyn bildiretin aglútınatıvti til. Sózderdiń reti, ádette, sýbekt-obekt-etistik, sóılem ishindegi sózderdiń salystyrmaly túrde erkin reti bar. Zat esimder eki túrge bólinedi jáne sandy, jaǵdaıdy jáne senimdilikti kórsetý úshin synyptyq jurnaqtardy paıdalanady. Etistikter sóılemniń taqyrybyna sáıkes keledi jáne shaq pen aspektige baılanysty jalǵanady.

Chývash tilin eń durys jolmen qalaı úırenýge bolady?

1. Alfavıt, aıtylý jáne negizgi gramatıka sıaqty tildiń negizderin úırenýden bastańyz. Internettegi birneshe keremet resýrstar bar, mysaly Chuvash.org nemese Chuvash.eu bul sizge kómektese alady.
2. Aýyzeki sózder men sóz tirkesteriniń negizin tez qurý úshin ana tilinde sóıleıtin aýdıo jazbalar men sóılem mysaldaryn qoldanyńyz. Radıo baǵdarlamalaryn tyńdańyz jáne chývash tilinde fılmder men telebaǵdarlamalardy kórińiz. Erkin bolý jáne oǵan yńǵaıly bolý úshin til úırenýge kirisińiz.
3. Ana tilinde sóıleıtindermen jeke nemese onlaın forýmdarda úırengenderińizdi oryndańyz. Bul Sizge jergilikti núanstardy túsinýge jáne mádenıet týraly túsinik alýǵa kómektesedi.
4. Sózdik pen gramatıkany jaqsartý úshin Chývash tilindegi kitaptar men gazetterdi oqyńyz. Neǵurlym kóp oqysańyz, túsinigińiz ben gramatıkańyz soǵurlym jaqsy bolady.
5. Sońynda, oqýyńyzdy chývash tilinde mátin jazý, Chývash onlaın forýmdaryna qatysý jáne emtıhanǵa daıyndyq sıaqty árekettermen tolyqtyryńyz. Bul sizge tildi myqtap meńgerýge kómektesedi.

Orys tili-erekshe gramatıkasy men sıntaksısi bar kúrdeli til. Bul Reseıdiń de, Táýelsiz Memleketter Dostastyǵynyń da (TMD), burynǵy keńestik respýblıkalardyń aımaqtyq uıymynyń resmı tili. Orys tilinde búkil álem boıynsha 180 mıllıonnan astam adam sóıleıdi jáne ol álemdegi eń kóp taralǵan 10 tildiń qataryna kiredi. Ol sondaı-aq dıplomatıa, saýda jáne tehnologıa sıaqty ártúrli salalardaǵy mańyzdylyǵyna baılanysty burynǵy Keńes Odaǵynda qarym-qatynas tili bolyp sanalady.

Onyń halyqaralyq arenada keńinen qoldanylýyn jáne mańyzdylyǵyn eskere otyryp, orys tiline jáne odan aýdarma qajetti daǵdy bolyp tabylady. Bul mádenı núanstardy eskere otyryp, bastapqy maǵynany dál jetkizýdi jáne konteksttiń dáldigin qamtamasyz etýdi talap etedi. Onyń kúrdeliligi men tildi tereń túsiný qajettiligine baılanysty joǵary sapaly aýdarmalardy oryndaý úshin tájirıbeli kásibı aýdarmashy qajet.

Orys tiline aýdarý kóbinese zańdy kelissózder, qarjyǵa qatysty qujattar jáne marketıńtik materıaldar sıaqty iri iskerlik operasıalarda qajet. Reseıde nemese TMD-nyń basqa elderinde jumys isteıtin kompanıalar tıimdi baılanys úshin, ásirese olardyń veb-saıttary men kontent-marketıńi úshin naqty aýdarmalardy qajet etedi. Osy salada tájirıbesi bar bilikti aýdarmashy boljamdy habarlamanyń dál jetkizilýin jáne qabyldanýyn qamtamasyz ete alady.

Beıresmı áńgimeler sıaqty kishigirim aýdarmalar úshin Internette qol jetimdi ártúrli avtomattandyrylǵan quraldar bar. Bul quraldar til týraly negizgi túsinikti qamtamasyz ete alady, biraq kásibı aýdarmashyǵa tán dáldik pen kontekst týraly túsinik joq. Sondyqtan aýdarma qyzmetteriniń qandaı túrin qoldaný kerektigi týraly sheshim qabyldamas buryn materıaldyń maqsaty men kúrdeliligin eskerý mańyzdy.

Qorytyndylaı kele, orys tildi álemdegi kompanıalar men jeke tulǵalar arasyndaǵy sátti qarym-qatynas úshin orys tiline dál jáne senimdi aýdarma qajet. Kásibı aýdarmashyny paıdalaný boljamdy habarlamanyń iskerlik, jeke nemese basqa maqsattarda berilýin jáne túsinilýin qamtamasyz etedi. Sonymen qatar, tildiń kúrdeliligi aýdarmanyń barlyq máselelerin sheshý úshin joǵary bilikti mamandardy tartýdyń mańyzdylyǵyn kórsetedi.

Qaı elderde orys tilinde sóıleıdi?

Reseı, Belarýs, Qazaqstan, Qyrǵyzstan, Ýkraına, Estonıa, Latvıa, Lıtva, Moldova, Tájikstan, Lıtva, Ózbekstan, Ázirbaıjan, Armenıa, Túrikmenstan, Grýzıa jáne Abhazıada orys tilinde sóıleıdi.

Orys tiliniń tarıhy qandaı?

Orys tili slaván tilderiniń úsh tarıhı kishi tobynyń biri-shyǵys slaván tilinen bastaý alady. 9 ǵasyrda qazirgi Reseı, Ýkraına jáne Belarýs terıtorıasynyń kóp bóligin mekendegen shyǵys slaván taıpalary osy tilde sóıledi jáne jazdy. Osy ýaqyt ishinde shirkeý slavándary ádebı, dinı jáne ákimshilik maqsattar úshin jazbasha til retinde qyzmet ete bastady, olardyń ornyna erterek grek jáne latyn.
10 ǵasyrǵa qaraı shyǵys slaván tili birtindep qazirgi orys tiline aınaldy, oǵan ortaǵasyrlyq bolgar jáne serb tilderi áser etti, olarǵa shirkeý slaván tili qatty áser etti. 11 ǵasyrda Kıev Rýsi kezeńiniń basty ádebı týyndysy - alǵashqy shejire-ejelgi shyǵys slaván tilinde jazylǵan.
14-15 ǵasyrlar boıy orystar óz aýmaqtaryn keńeıtýdi jalǵastyrdy, saıyp kelgende Tynyq muhıtyna jetti jáne osylaısha kóptegen basqa tildermen jáne mádenıettermen baılanysta boldy. Orystar osy basqa tilderdiń áserin qalpyna keltirip, olardy óz tilderine engizip, qazirgi orys tili dep atalatyn nárseni jasady.
17 ǵasyrdan bastap Orys tili "ádebı orys"dep atalatyn tilde jazǵan Aleksandr Pýshkın men Ivan Týrgenev sıaqty yqpaldy avtorlardyń eńbekteriniń arqasynda damı bastady. Tildiń bul jańa, kúrdeli túri tez taraldy jáne kóp uzamaı saıasattyń, ádebıettiń, ǵylymnyń jáne mádenıettiń tańdaýly tiline aınaldy.
Búgingi tańda orys tili slaván tilderiniń ishindegi eń keń taraǵany bolyp tabylady, onyń sóıleýshileri 145 mıllıonnan astam adam jáne Birikken Ulttar Uıymynyń resmı tilderiniń biri bolyp tabylady.

Orys tiliniń damýyna eń kóp úles qosqan 5 adamnyń qataryna kim kiredi?

1. Ivan Týrgenev (1818-1883) – orys tilin qoldanýdy tanymal etken jáne ulttyq ádebıettiń damýyna úles qosqan prozashy, aqyn jáne dramatýrg.
2. Aleksandr Sergeevıch Pýshkın (1799-1837) – qazirgi orys ádebıetiniń negizin qalaýshy jáne orys poezıasynyń ákesi.
3. Nıkolaı Karamzın (1766-1826) – orys tilinde kóp jazǵan jáne orys mádenıetine aıtarlyqtaı úles qosqan aqyn jáne tarıhshy.
4. Vladımır Dal (1801-1872) – lıngvıs, leksıkograf jáne orys tiliniń alǵashqy tolyq sózdigin qurastyrýshy.
5. Aleksandr Blok (1880-1921) – HH ǵasyrdyń basyndaǵy orys ádebı sahnasynyń jetekshi qaıratkerleriniń biri jáne orys poezıasyndaǵy eń tanymal shyǵarmalardyń avtory.

Orys tiliniń qurylymy qalaı?

Orys tiliniń qurylymy negizinen aglútınatıvti jáne analıtıkalyq prınsıpterdiń úılesýine negizdelgen. Agglútınasıa-bul morfemalar nemese sózderdiń bólikteri birtutas uǵymdy bildiretin bir sóz jasaý úshin biriktiriletin proses. Analıtıkalyq qurylymdar ony túsinýdi jeńildetý úshin bir uǵymdy jeke sózderge bólýdi qamtıdy. Orys tilinde jurnaqtar kóbinese jynys, jaǵdaı, San, aspekt, ýaqyt jáne menshik sıaqty ártúrli gramatıkalyq kategorıalarǵa silteme jasaý úshin qoldanylady. Orys tilinde zat esimder men syn esimderde alty túrli jaǵdaı bolýy múmkin. Til sıntaksısi pasıvti sóılemder, baǵynyńqy sóılemder jáne kúrdeli etistik formalary júıesimen óte erekshe.

Orys tilin eń durys jolmen qalaı úırenýge bolady?

1. Naqty úmitter men maqsattar qoıyńyz: orys tilin túsiný keıde aýyr bolyp kórinýi múmkin, biraq eger siz ózińizge naqty úmitter men maqsattar qoısańyz, jetistikke jete alasyz. Til úırený saparyńyzdy basqarylatyn kezeńderge bólińiz jáne ózińizge shydamdy bolyńyz.
2. Oqý seriktesin tabyńyz: onlaın oqytý seriktesin nemese orys tilinde sóıleıtin dosyńyzdy tabyńyz, ol sizge sóıleý jáne aıtylý jattyǵýlaryn jasaýǵa kómektesedi.
3. Orys mádenıetine enińiz: kitap oqyńyz, fılmder men teleshoýlardy kórińiz, podkasttar men mýzykany tyńdańyz jáne til men onyń mádenı konteksti arasynda baılanys ornatýǵa tyrysyńyz.
4. Orys tilindegi sabaqtarǵa qatysyńyz: orys tilindegi betpe-bet nemese onlaın sabaqtar negizderdi úırenýdiń jáne muǵalimnen nemese ana tilinen Keri baılanys alýdyń tamasha tásili bolýy múmkin.
5. Kartochkalar jasańyz: orys tilindegi eń kóp taralǵan sózder men sóz tirkesteri bar kartalar jasańyz. Bul tildi bekitýge jáne ony este saqtaýdy jeńildetýge kómektesedi.
6. Til úırený qoldanbasyn paıdalanyńyz: Duolingo, Memrise jáne Rosetta Stone sıaqty til úırený qoldanbalary orys tilin úırenýdiń tamasha quraldary bolyp tabylady. Olar sizge biraz qurylym beredi jáne tildi basqarylatyn bólikterge bólýge kómektesedi.
7. Praktıka, praktıka, praktıka: orys tilin shynymen meńgerýdiń jalǵyz joly-ony múmkindiginshe jıi qoldaný. Daǵdylaryńyzdy jaqsartý úshin únemi oqý, jazý, tyńdaý jáne sóıleý jattyǵýlaryn jasańyz.