Tatar Aǵylshyn Aýdarma

Tatar tili-negizinen Reseı Federasıasynyń quramyna kiretin Tatarstan Respýblıkasynda sóıleıtin til. Bul túrik, ózbek jáne qazaq sıaqty basqa túrki tilderine qatysty túrki tili. Ol Ázerbaıjan, Ýkraına jáne Qazaqstannyń keıbir bólikterinde de aıtylady. Tatar tili Tatarstannyń resmı tili bolyp tabylady jáne bilim berý jáne memlekettik basqarý salasynda qoldanylady.

Reseı ımperıasynyń keńeıýimen tatar tili Tatarstan quramyna kiretin aýdandardaǵy mektepterde oqýǵa mindetti boldy. Bul onyń kúndelikti ómirde qoldanylýynyń tómendeýine ákeldi, biraq 1990 jyldary til qaıta jandandy, óıtkeni ony qoldanýdy yntalandyrý úshin kúsh salyndy.

Aýdarma týraly aıtatyn bolsaq, qujattardy tatar tiline aýdarǵysy keletinder úshin birneshe nusqa bar. Tatar tiline aýdarma jasaýdyń eń keń taraǵan tásili-tatar tilinen kásibı aýdarmashyny jaldaý. Munyń artyqshylyǵy-dáldik, óıtkeni olar tildiń núanstarymen tanys bolady. Kásibı aýdarmashylar ádette zańdy, Medısınalyq jáne qarjylyq aýdarma sıaqty belgili bir salalarda tájirıbege ıe, sondyqtan olar naqty aýdarmany qamtamasyz ete alady.

Taǵy bir nusqa - avtomattandyrylǵan aýdarma baǵdarlamasyn paıdalaný. Bul baǵdarlamalar ana tilinde sóılemeıtin adamdarǵa qujattardy tez jáne dál aýdarýǵa kómektesýge arnalǵan. Olar algorıtmderdi adamnyń aralasýynsyz sózder men sóz tirkesterin bir tilden ekinshi tilge sáıkestendirý úshin paıdalanady. Alaıda, bul baǵdarlamalar aýdarmashynyń qujatty tekserýi sıaqty dál bolmaýy múmkin.

Sondaı-aq aǵylshyn tilinen tatar tiline dál aýdarmany qamtamasyz ete alatyn onlaın aýdarma qyzmetteri bar. Bul qyzmetter kóbinese eń arzan nusqa bolyp tabylady, biraq olar kásibı aýdarmashynyń qyzmetterimen birdeı sapaǵa kepildik bere almaıdy. Eger siz tatar tiline aýdarýdyń jyldam jáne arzan sheshimin izdeseńiz, bul jaqsy nusqa bolýy múmkin. Degenmen, dáldikti qamtamasyz etý úshin bedeldi qyzmetti paıdalanǵanyńyzǵa kóz jetkizý mańyzdy.

Tatar tiline aýdarý úshin qandaı baǵytty tańdasańyz da, bolashaqta yqtımal problemalardy boldyrmaý úshin dáldikti qamtamasyz etý mańyzdy. Kásibı aýdarma ádette osy maqsatqa jetýdiń eń jaqsy tásili bolyp tabylady, biraq eger shyǵyndar máselesi týyndasa, onlaın aýdarma qyzmetteri nemese kompúterlik baǵdarlamalar kómektese alady.

Tatar tilinde qaı elder sóıleıdi?

Tatar tilinde negizinen Reseıde sóıleıdi, onda 6 mıllıonnan astam adam sóıleıdi. Ol Ázerbaıjan, Qazaqstan, Qyrǵyzstan, Túrkıa jáne Túrikmenstan sıaqty basqa elderde de aıtylady.

Tatar tiliniń tarıhy qandaı?

Tatar tili, sondaı-aq qazan tatar tili retinde belgili, negizinen Reseı Federasıasynyń Tatarstan Respýblıkasynda sóıleıtin qypshaq tobynyń túrki tili. Ol Reseıdiń, Ózbekstannyń jáne Qazaqstannyń basqa bólikterinde de aıtylady. Tatar tiliniń tarıhy 10 ǵasyrdan bastalady, Edil bolgarlary Islamdy qabyldap, qazirgi tatarlarǵa aınaldy. Altyn Orda kezeńinde (13-15 ǵasyrlar) tatarlar mońǵol bıliginde boldy, al tatar tili mońǵol jáne parsy tilderiniń yqpalyn sezine bastady. Ǵasyrlar boıy til túrki tiliniń basqa dıalektilerimen, sondaı-aq arab jáne parsy qaryzdarymen baılanysyna baılanysty úlken ózgeristerge ushyrady. Nátıjesinde ol óziniń jaqyn týystarynan erekshelenetin erekshe tilge aınaldy jáne kóptegen aımaqtyq dıalektiler paıda boldy. Tatar tilinde jazylǵan alǵashqy kitap 1584 jyly "dıvan-ı Lúgatı-túrik"degen atpen jaryq kórdi. 19 ǵasyrdan bastap tatar tilin belgili bir dárejede Reseı ımperıasy, sodan keıin Keńes Odaǵy moıyndady. Ol Keńes Odaǵy kezinde Tatarstanda resmı mártebege ıe boldy, biraq stalındik kezeńde basyldy. 1989 jyly tatar alfavıti kırıllısadan latyn álipbıine aýystyryldy, al 1998 jyly Tatarstan Respýblıkasy tatar tilin resmı dep jarıalady. Búginde bul tilde Reseıde, negizinen Tatar qaýymy arasynda 8 mıllıonnan astam ana tilinde sóıleıtinder sóıleıdi.

Tatar tiliniń damýyna eń kóp úles qosqan 5 adamnyń qataryna kim kiredi?

1. Gabdýlla Týkaı (1850-1913): ózbek, orys jáne tatar tilderinde jazǵan jáne tatar tili men ádebıetin nasıhattaýda mańyzdy ról atqarǵan tatar aqyny jáne dramatýrgi.
2. Aláskára Mırgazızı (17 ǵ.): tatar jazýshysy, poetıkalyq jazýdyń erekshe stılin damytqan tatar tiliniń dáýirlik gramatıkasynyń avtory.
3. Tegahıra Askanavı (1885-1951): tatar tilin zertteý onyń damýy úshin óte mańyzdy bolǵan tatar ǵalymy jáne lıngvısi.
4. Mashammedár Zarnakáev (19 ǵ.): alǵashqy zamanaýı tatar sózdigin jazǵan jáne tatar tilin standarttaýǵa kómektesken tatar jazýshysy jáne aqyny.
5. Ildar Faızı (1926-2007): tatar tilinde ondaǵan áńgimeler men kitaptar jazǵan jáne tatar ádebı tiliniń jandanýyna aıtarlyqtaı úles qosqan tatar jazýshysy jáne jýrnalısi.

Tatar tiliniń qurylymy qalaı?

Tatar tiliniń qurylymy ıerarhıalyq, tıptik aglútınatıvti morfologıasy bar. Onda tórt jaǵdaı (nomınatıvti, genıtatıvti, aıyptaýshy jáne lokatıvti) jáne úsh tuqym (erkek, áıel jáne orta) bar. Etistikter bet, san jáne kóńil-kúı boıynsha jalǵanady, al zat esimder is, jynys jáne San boıynsha eńkeıedi. Tilde aspekt, baǵyt jáne modáldilik sıaqty aspektilerdi bildire alatyn kúrdeli postelogtar men bólshekter júıesi bar.

Tatar tilin eń durys jolmen qalaı úırenýge bolady?

1. Sapaly materıalǵa qol jetkize alatynyńyzǵa kóz jetkizińiz – ınternette jáne kitap dúkenderinde tatar tilin úırenýge arnalǵan kóptegen tamasha resýrstar bar, sondyqtan eń sapaly materıalǵa qol jetkize alatynyńyzǵa kóz jetkizińiz.
2. Alfavıtpen tanysyńyz – tatar tili kırıllısada jazylǵandyqtan, til úırenýge kirispes buryn biregeı alfavıtpen tanysqanyńyzǵa kóz jetkizińiz.
3. Aıtylym men ekpindi úırenińiz-tatar tilinde daýysty jáne býyndyq ekpindi ózgertýdiń kúrdeli júıesi qoldanylady, sondyqtan aıtylymdy jattyqtyryńyz jáne ekpindi jáne ekpinsiz daýystylardyń arasyndaǵy aıyrmashylyqty tanýdy úırenińiz.
4. Negizgi gramatıkalyq erejeler men qurylymdy tekserińiz – negizgi gramatıka men sóılem qurylymyn jaqsy túsiný kez-kelgen tildi meńgerýge kelgende mańyzdy.
5. Tyńdańyz, kórińiz jáne oqyńyz – tatar tilinde Tyńdaý, kórý jáne oqý sizge tildiń dybysyna úırenýge kómektesedi, sonymen qatar sózdik pen sóz tirkesterimen jumys isteýge mashyqtanady.
6. Áńgimelesý-tatar tilinde sóıleıtin adammen únemi sóılesý-kez-kelgen tildi úırenýdiń eń jaqsy tásili. Aldymen baıaý jáne anyq sóıleýge tyrysyńyz jáne qatelikter jiberýden qoryqpańyz.

Aǵylshyn tili álemdegi eń keń taralǵan til bolyp tabylady jáne búkil álemdegi adamdar úshin mádenıetter arasyndaǵy kópir qyzmetin atqarady. Aǵylshyn tiline aýdarý qajettiligi artyp keledi, óıtkeni kóptegen kásiporyndar, úkimetter men uıymdar tildik kedergilerdi jeńetin qarym-qatynastyń qundylyǵyn moıyndaıdy.

Aǵylshyn tiline aýdarý prosesi bir tilde jazylǵan túpnusqa qujatty alýdy jáne ony bastapqy maǵynasyn joǵaltpaı basqa tilge túrlendirýdi qamtıdy. Bul frazany aýdarý sıaqty qarapaıym nemese eki túrli tilde tutas roman nemese korporatıvtik brıfıń jasaý sıaqty qıyn bolýy múmkin.

Aǵylshyn tiliniń aýdarmashylary aýdarmanyń dáldigin qamtamasyz etý úshin ártúrli quraldar men ádisterge súıenedi. Olar eki tildi de tereń bilýi kerek jáne maǵynasy men kontekstiniń núanstaryn dál túsindire bilýi kerek. Sonymen qatar, aǵylshyn tiline aýdarýǵa mamandanǵan lıngvıser mádenı termınologıany, relefti jáne ádet-ǵurypty tereń túsinýi kerek.

Aǵylshyn tiliniń tıimdi aýdarmashysy bolý úshin kóp jyldar boıy oqý men tájirıbe qajet, al kópshiligi akkredıttelgen aýdarmashylar qaýymdastyǵynda nemese ýnıversıtetterde sertıfıkattalǵandy jón kóredi. Bul sertıfıkattaý olardyń tájirıbesin kórsetip qana qoımaıdy, sonymen qatar olardyń jumysynyń kásibı organ belgilegen belgili bir sapa men ónimdilik standarttaryna sáıkes kelýin qamtamasyz etedi. Sertıfıkattaý sonymen qatar aǵylshyn tiliniń aýdarmashylaryna salanyń sońǵy jańalyqtarynan habardar bolýǵa kómektesedi.

Aǵylshyn tiline aýdarý-bul ár túrli ortadan shyqqan adamdarǵa bir-birimen baılanysýǵa jáne ıdeıalar men tájirıbelermen almasýǵa múmkindik beretin qundy daǵdy. Álem barǵan saıyn jahandanýdy jáne ózara baılanysty bolýdy jalǵastyra otyryp, aǵylshyn tiline aýdarý iskerlik, áleýmettik jáne saıası salalardaǵy mańyzdy artyqshylyq bolyp tabylady.

Aǵylshyn tilinde qaı elder sóıleıdi?

Aǵylshyn tili álemniń kóptegen elderinde, sonyń ishinde AQSH, Ulybrıtanıa, Kanada, Avstralıa, Irlandıa, Jańa Zelandıa, Ońtústik Afrıka, Iamaıka jáne basqa da Karıb teńizi men Tynyq muhıty araldarynda keń taralǵan jáne resmı til bolyp tabylady. Aǵylshyn tili Úndistanda, Pákistanda, Fılıppınde jáne Afrıka men Azıanyń kóptegen basqa elderinde resmı til bolyp tabylady.

Aǵylshyn tiliniń tarıhy qandaı?

Aǵylshyn tili barlyq German tilderiniń ortaq atasy protogermannan shyqqan dep esepteletin Batys germandyq tilder otbasynda jatyr. Bul til bizdiń dáýirimizge deıingi 1000-500 jyldar aralyǵynda qazirgi Soltústik Germanıa men Skandınavıa aýmaǵynda damyǵan dep sanalady.
Ol jerden ǵasyrlar boıy birneshe túrli nemis dıalektileri damydy, olardyń keıbireýleri aǵylshyn-frız, eski aǵylshyn jáne eski saksondyqtarǵa aınaldy. Eski aǵylshyn tili shamamen 1150 jylǵa deıin Anglıada sóıleıtin til boldy, ol qazir orta aǵylshyn dep atalatyn tilge aınala bastady. Bul ótpeli kezeń 1066 jyly Norman jaýlap alýy aıasynda qabyldanǵan Fransýz sózderiniń engizilýimen erekshelenedi.
1300 jyldardyń aıaǵynda Choser kezinde Orta aǵylshyn tili Anglıanyń basym tiline aınaldy jáne fransýz jáne latyn tilderiniń yqpalynda boldy. 1500 jyldardyń basynda aǵylshyn tiliniń bul túri búginde erte zamanaýı aǵylshyn tili retinde keńinen tanylǵan jáne qabyldanǵan tilge aınaldy.
Erte zamanaýı aǵylshyn tili búkil álemde birkelki bolǵan joq jáne ony qoldaný ár túrli elder men aımaqtarda ár túrli boldy. Mysaly, alǵashqy Amerıkandyq Aǵylshyn tili 17 ǵasyrda brıtandyq aǵylshyn tilinen aıtarlyqtaı erekshelene bastady.
Búgingi tańda ónerkásiptik revolúsıadan keıin bolǵan aýqymdy mádenı jáne tehnologıalyq ózgeristerge baılanysty aǵylshyn tiline kóptegen jańa sózder men sóz tirkesteri qosyldy. Sonymen qatar, jahandyq komýnıkasıalyq tehnologıalardyń paıda bolýy jáne halyqaralyq saparlardyń kúsheıýi kóptegen neologızmderdiń paıda bolýyna ákeldi. Osylaısha, aǵylshyn tili álemde eń kóp qoldanylatyn tilge aınaldy.

Aǵylshyn tilin úırenýge eń kóp úles qosqan 5 adamnyń qataryna kim kiredi?

1. Ýılám Shekspır-aǵylshyn tilindegi eń tanymal dramatýrg, Shekspır búgingi kúnge deıin qoldanylyp kele jatqan myńdaǵan sózder men sóz tirkesterin oılap tapqan.
2. Djeffrı Choser-orta aǵylshyn tilinde jazǵan eń erte belgili avtorlardyń biri, onyń shyǵarmalary tildi standarttaýǵa kómektesken.
3. Semúel Djonson-kóbinese aǵylshyn ádebıetiniń ákesi dep atalady, ol aǵylshyn tiliniń alǵashqy jan-jaqty sózdigin jasady.
4. Djon Mılton-onyń "Joǵalǵan jumaq" epıkalyq poemasy aǵylshyn tilindegi eń yqpaldy poetıkalyq shyǵarmalardyń biri.
5. Ýılám Tındeıl-aǵylshyn reformasıasynyń negizgi qaıratkeri, Ol Injildi óziniń evreı jáne grek derekkózderinen aǵylshyn tiline aýdarǵan alǵashqy adam boldy.

Aǵylshyn tiliniń qurylymy qalaı?

Aǵylshyn tili-analıtıkalyq til, ıaǵnı ol sózderdi jeke túbirlik morfemalarǵa nemese maǵynaly birlikterge bóledi. Ol sóılemdegi sózder arasyndaǵy baılanysty kórsetý úshin gramatıkalyq jynysty nemese aıaqtalýdy emes, sóz tártibin qoldanady. Aǵylshyn tili de sýbekt-etistik-obekt prınsıpi boıynsha sóılemderdi retke keltire otyryp, óte qatań sıntaksıstik qurylymǵa ıe. Sonymen qatar, aǵylshyn tilinde bir zat esimdi sıpattaý úshin birneshe syn esimder qoldanylǵan kezde zat esimderdiń qarapaıym tártibi qoldanylady.

Aǵylshyn tilin eń durys jolmen qalaı úırenýge bolady?

1. Jospar quryńyz. Aǵylshyn tilin úırenýge aptasyna qansha saǵat jumsaı alatynyńyzdy jáne ár sabaqqa qansha ýaqyt jumsaǵyńyz keletinin sheshińiz.
2. Negizderden bastańyz. Osy tilde sóıleýdi jáne ony túsinýdi bastaý úshin qajetti negizgi gramatıka men sózdik qoryn úırenińiz.
3. Basyńyzben súńgińiz. Ózińizdi osy tilmen qorshaýdyń joldaryn tabýǵa tyrysyńyz. Fılmder kórińiz, ánder men podkasttardy tyńdańyz, kitaptar men jýrnaldardy aǵylshyn tilinde oqyńyz.
4. Adamdarmen sóılesińiz. Ana tilinde sóıleıtindermen aǵylshyn tilin úırený úshin sóılesý synybyna nemese onlaın qaýymdastyqqa qosylýdy qarastyryńyz.
5. Onlaın kýrstardan ótińiz. Aǵylshyn tilin qurylymdyq jáne qyzyqty túrde úırenýge kómektesetin kóptegen onlaın kýrstar men nusqaýlyqtar bar.
6. Únemi jattyǵý jasańyz. Kún saıyn aǵylshyn tilinde sóıleý jáne jazý jattyǵýlaryna ýaqyt bólińiz. Birneshe mınýt bolsa da, kesteńizdi ustanǵanyńyzǵa jáne jattyǵýdy jalǵastyrǵanyńyzǵa kóz jetkizińiz.