Túrik Eston Aýdarma

Túrik tili-myńdaǵan jyldarǵa sozylǵan jáne búkil álem boıynsha mıllıondaǵan adamdar qoldanatyn Ortalyq Azıada tamyry bar ejelgi, tiri til. Túrik tiliniń shet tili retinde salystyrmaly túrde sırek kezdesetinine qaramastan, ásirese batys Eýropada jazbasha aýdarma qyzmetterine degen qyzyǵýshylyq pen suranys artty, óıtkeni el barǵan saıyn jahandanyp, ózara baılanysty bola bastady.

Uzaq jáne kúrdeli tarıhynyń arqasynda Túrik tili álemdegi eń mánerli tilderdiń biri bolyp tabylady, onyń erekshe gramatıkasy men leksıkasynda mádenıet pen sıntaksıstiń núanstary beınelengen. Osy sebepti aýdarmashy qyzmetterin sóıleýdiń dáldigi men erkin sóıleýin qamtamasyz etý úshin tildi jaqsy biletin ana tilinde sóıleıtin mamandar usynýy kerek.

Túrik tilinen nemese túrik tilinen aýdarǵanda tildiń jargon men ıdıomaǵa toly ekenin eskerý mańyzdy. Sonymen qatar, standartty jazbasha nusqadan basqa kóptegen dıalektiler bar, sondyqtan maqsatty aýdıtorıanyń jergilikti aıtylýy men sózdik qoryna erekshe nazar aýdarý qajet.

Túrik tiline aýdarýdyń taǵy bir problemasy-bul tildegi jurnaqtardyń óte egjeı-tegjeıli júıesi. Ár áripti gramatıkalyq erejege sáıkes ózgertýge bolady; osy erejelerdi taný jáne durys qoldaný úshin tájirıbeli aýdarmashy qajet.

Jalpy, túrik tili-kúrdeli jáne ádemi til, baı aýyzsha dástúri bar, ony dál aýdarý úshin Sheber qol qajet. Bilikti aýdarmashy sizdiń qujattaryńyz túrik tilinde nemese onsyz berilgende bastapqy maǵynasyn saqtaıtynyna kóz jetkizýge kómektesedi.

Túrik tilinde qaı elder sóıleıdi?

Túrik tili negizinen Túrkıada, sondaı-aq Kıpr, Irak, Bolgarıa, Gresıa jáne Germanıanyń bólikterinde sóıleıdi.

Túrik tiliniń tarıhy qandaı?

Túrki tili dep atalatyn túrik tili-Altaı tilder otbasynyń bir tarmaǵy. Ol bizdiń zamanymyzdyń birinshi myńjyldyǵynyń alǵashqy ǵasyrlarynda qazirgi Túrkıa aýmaǵyndaǵy kóshpeli taıpalardyń tilinen shyqqan dep esepteledi. Til ýaqyt óte kele damydy jáne oǵan arab, parsy jáne grek sıaqty Taıaý Shyǵys jáne Ortalyq Azıa tilderi qatty áser etti.
Túrik tiliniń eń alǵashqy jazbasha túri shamamen 13 ǵasyrǵa jatady jáne osy kezeńde Anadolynyń kóp bóligin jaýlap alǵan Seljuq túrikterine jatady. Olar qoldanǵan til "eski Anadoly-túrik" dep ataldy jáne kóptegen parsy jáne arab qaryzdary boldy.
Osmanly kezeńinde (14-19 ǵasyrlar) Stambýl dıalektisine negizdelgen standarttalǵan til paıda boldy, ol qoǵamnyń barlyq deńgeılerinde jáne ımperıa aımaqtarynda qoldanyla bastady. Bul arab, parsy jáne grek sıaqty basqa tilderden kóptegen sózderdi alǵan Osmanly-túrik tili retinde belgili boldy. Ol negizinen arab qaraǵashymen jazylǵan.
1928 jyly qazirgi Túrik Respýblıkasynyń negizin qalaýshy Atatúrik túrik tiline jańa alfavıt engizip, arab jazýyn ózgertilgen latyn alfavıtimen almastyrdy. Bul túrik tilinde tóńkeris jasap, ony úırený men qoldanýdy jeńildetti. Búginde túrik tilinde búkil álem boıynsha 65 mıllıonnan astam adam sóıleıdi, bul ony Eýropadaǵy eń kóp sóıleıtin tilderdiń birine aınaldyrady.

Túrik tilin úırenýge eń kóp úles qosqan 5 adamnyń qataryna kim kiredi?

1. Mustafa Kemal Atatúrik: Túrkıa Respýblıkasynyń negizin qalaýshy jáne Tuńǵysh Prezıdenti kóbinese túrik tilinde túbegeıli reformalar júrgizdi, sonyń ishinde álipbıdi jeńildetý, sheteldik sózderdi túrik balamalaryna aýystyrý jáne tildi oqytý men qoldanýǵa belsendi yqpal etý.
2. Ahmet Djevdet: Osmanly ǵalymy Ahmet Djevdet kóptegen arab jáne parsy sózdikterin qamtıtyn jáne túrik sózderi men sóz tirkesterine standartty maǵynalar berilgen alǵashqy zamanaýı túrik sózdigin jazdy.
3. Halıt Zıa Ýshaklygıl: 20 ǵasyrdyń basyndaǵy áıgili roman Jazýshy Ýshaklygıl 16 ǵasyrdaǵy Osmanly aqyny Nazım Hıkmettiń poetıkalyq stıline degen qyzyǵýshylyqty jandandyrdy, sonymen qatar sóz oınaý jáne rıtorıkalyq suraqtar sıaqty ádebı quraldardy qoldanýdy keńinen nasıhattady.
4. Rejep Taıyp Erdoǵan: Túrkıanyń qazirgi prezıdenti Erdoǵan óziniń sóılegen sózderi men túrik tilin qoǵamdyq ómirde qoldanýdy qoldaý arqyly ulttyq biregeılik sezimin nasıhattaýda mańyzdy ról atqardy.
5. Bedrı Rahmı Eıýboglý: 1940 jyldardan bastap qazirgi túrik poezıasynyń jetekshi qaıratkerleriniń biri, Eıýboglý batys ádebıeti men dástúriniń elementterin túrik ádebıetine engizýge, sondaı-aq kúndelikti túrik leksıkasyn qoldanýdy nasıhattaýǵa yqpal etti.

Túrik tiliniń qurylymy qalaı?

Túrik tili-aglútınatıvti til, ıaǵnı ol sózderge kóbirek aqparat pen núanstar berý úshin affıksterdi (sózderdiń aıaqtalýy) qoldanady. Onda sýbekt-obekt-etistik sózderiniń reti de bar. Túrik tili de daýysty dybystardyń salystyrmaly túrde kóp bolýymen jáne daýysty dybystardyń uzyndyǵymen erekshelenedi. Onda birneshe daýyssyz toptar, sondaı-aq býyndardaǵy ekpinniń eki túrli túri bar.

TÚRIK TILIN eń durys jolmen qalaı úırenýge bolady?

1. Alfavıt jáne negizgi gramatıka sıaqty tildiń negizderin úırenýden bastańyz. 2. Bilimińizdi arttyrý úshin Túrik tili kýrstary, podkasttar jáne beıneler sıaqty tegin onlaın resýrstardy paıdalanyńyz. 3. Aptasyna keminde bir ret til úırenýge mindetteme alý arqyly ózińizge turaqty sabaq kestesin jasańyz. 4. Túrik tilinde sóıleýshilermen nemese til almasý baǵdarlamalary arqyly sóılesýge mashyqtanyńyz. 5. Kilt sózder men sóz tirkesterin este saqtaýǵa kómektesetin kartalar men basqa este saqtaý quraldaryn paıdalanyńyz. 6. Mádenıet týraly kóbirek bilý jáne tyńdaý daǵdylaryn jaqsartý úshin Túrik mýzykasyn tyńdańyz jáne túrik fılmderin kórińiz. 7. Ózińizge úırengenderińizdi qorytýǵa jáne jattyǵýǵa ýaqyt berý úshin únemi úzilis jasańyz. 8. Qatelikter jasaýdan qoryqpańyz; qatelikter oqý prosesiniń bóligi bolyp tabylady. 9. Ózińizdi synap kórińiz, jańa nárseni kórińiz jáne shekarańyzdy ıterińiz. 10. Oqý kezinde kóńil kóterińiz!

Eston tiline aýdarý búkil álemdegi kóptegen kásiporyndardyń mańyzdy bóligi bolyp tabylady. Eston tilindegi jáne odan alynǵan mátinderdiń kásibı aýdarmalary Estonıadaǵy áleýetti nemese bar tutynýshylar bazasymen baılanysqysy keletin kompanıalarǵa úlken kómek bola alady.

Eston tili-fın tiline jatatyn fın-ýgor tili, ony Estonıa turǵyndarynyń kópshiligi sóıleıdi. Onyń ózindik erekshe sıpattamalary jáne óte aıqyn gramatıkasy bar. Osylaısha, Eston tiline aýdarý úshin tájirıbeli aýdarmashy qajet, ol tildi de, onyń núanstaryn da jaqsy biledi.

Eston tiline aýdarma jobasyn qarastyrǵan kezde qarym-qatynastyń dáldigi men aıqyndylyǵy óte mańyzdy ekenin este ustaǵan jón. Aýdarma túpnusqa habardy dál kórsetýi kerek jáne kez kelgen qateler nemese olqylyqtar múddeli taraptar arasyndaǵy iskerlik qarym-qatynasty qıyndatýy múmkin. Sondyqtan tildi jáne onyń núanstaryn tereń túsinetin ana tilin tartý jaqsy.

Taǵy bir mańyzdy faktor-aýdarym quny. Baǵalar jobanyń jedeldigi, mátin uzyndyǵy, habarlamanyń kúrdeliligi jáne basqa da erekshelikter sıaqty faktorlarǵa baılanysty aıtarlyqtaı ózgeredi. Tańdalǵan aýdarmashynyń senimdi, qabiletti jáne qolaıly baǵamen ekenine kóz jetkizý mańyzdy.

Kásibı aýdarylǵan mátinder Estonıamen baılanysty kez-kelgen bızneste tabysqa jetý úshin, sondaı-aq eldegi klıenttermen jáne seriktestermen berik qarym-qatynas ornatý úshin qajet. Eston tilindegi senimdi aýdarmashy habarlamalar men aqparattyń dál jáne qatesiz berilýin qamtamasyz etýge kómektesedi, bul kez kelgen bıznesti sátti júrgizýdiń kilti bolyp tabylady.

Eston tilinde qaı elder sóıleıdi?

Estonıa tili negizinen Estonıada sóıleıdi, degenmen Latvıa, Amerıka Qurama Shtattary, Kanada jáne Reseıde sóıleýshilerdiń shaǵyn toptary bar.

Eston tiliniń tarıhy qandaı?

Eston tili-Eýropadaǵy eń kóne tilderdiń biri, onyń shyǵý tegi tas dáýirinen bastaý alady. Onyń eń jaqyn týystary-fın jáne vengr tilderi, olardyń ekeýi de Oral tilder otbasyna jatady. Estonıa týraly alǵashqy jazbasha siltemeler 1525 jyly osy tildegi alǵashqy kitap shyqqan 13 ǵasyrdan bastalady.
16 ǵasyrda eston tili nemis tiline kóbirek áser etti, óıtkeni kóptegen nemister Reformasıa kezinde Estonıaǵa kóshti. 19 ǵasyrǵa qaraı eston tilinde sóıleıtinderdiń kópshiligi Reseı ımperıasynyń aımaqqa yqpalynyń artýyna baılanysty orys tilinde azdap sóıleı alady.
Ekinshi dúnıejúzilik soǵys aıaqtalǵannan keıin Estonıa tili Estonıanyń resmı tili bolyp tabylady jáne búkil álem boıynsha mıllıonnan astam adam sóıleıdi. Sońǵy jyldary bul til qaıta órleý dáýirin bastan keshirýde: ony jas urpaq ıgerip, ártúrli tildik kýrstar onlaın rejıminde qol jetimdi.

Eston tilin úırenýge eń kóp úles qosqan 5 adamnyń qataryna kim kiredi?

1. Frıdrıh Robert Felman (1798-1850) – 19 ǵasyrda eston tilin standarttaý boıynsha jumys istegen aqyn jáne lıngvıs.
2. Djeıkob Hert (1839-1907) – Estonıanyń táýelsiz jazý qozǵalysyn basqarǵan pastor jáne lıngvıs.
3. Iohannes Aavık (1880-1973) – Estonıa gramatıkasy men emlesin kodtaǵan jáne standarttaǵan kórnekti lıngvıs jáne gramatık.
4. Iýhan lıev (1864-1913) – eston tilinde kóp jazǵan jáne tildiń damýyna mańyzdy áser etken aqyn jáne ádebıet qaıratkeri.
5. Iaan Kros (1920-2007) – eston tilin zamanaýı, jańashyl túrde qoldanyp, ony 21 ǵasyrǵa jetkizýge kómektesken áıgili prozashy.

Eston tiliniń qurylymy qalaı jumys isteıdi?

Eston tili-Oral tilder otbasyna jatatyn aglútınatıvti, birtutas til. Ol morfologıalyq turǵydan kúrdeli qurylymǵa ıe, 14 zat esim, eki shaq, eki aspekt jáne tórt kóńil-kúı júıesi bar. Estondyq etistik júıesi salystyrmaly túrde qarapaıym, úsh konúgasıasy jáne eki daýysy bar. Sóz tártibi óte erkin jáne ár túrli ıkemdi.

Eston tilin qalaı durys úırenýge bolady?

1. Negizderdi úırenýden bastańyz. Estonıa alfavıtimen tanysýdan bastańyz jáne áripterdi durys aıtýdy úırenińiz. Alfavıtti bilý kez-kelgen tildiń negizi bolyp tabylady jáne durys sóıleýge senimdi bolýǵa kómektesedi.
2. Tyńdańyz jáne sóıleńiz. Siz estigen dybystar men sózderdi tyńdaý jáne qaıtalaý jattyǵýlaryn bastańyz. Bul sizge tilmen jaqsyraq tanysýǵa jáne aıtylymdy jaqsy túsinýge kómektesedi. Ózińizdi daıyn sezingen kezde, eston tilinde daýystap sóıleýge jattyǵýdy bastańyz, tipti bul tek otbasyńyzben jáne dostaryńyzben bolsa da.
3. Oqyńyz jáne jazyńyz. Estonıa gramatıkasymen tanysyp, eston tilinde qarapaıym sóılemder jaza bastańyz. Qatelikter jiberýden qoryqpańyz! Eston tilindegi kitaptardy, blogtardy jáne maqalalardy oqý da tildi jaqsyraq túsinýge kómektesedi.
4. Tehnologıany qoldanyńyz. Eston tilin jaqsyraq úırený úshin til úırený qoldanbalaryn, podkasttardy jáne beınelerdi paıdalanyńyz. Bul sizdiń sózdik qoryńyzdy keńeıtýge jáne tildi ártúrli kontekste qoldanýdy úırenýge kómektesedi.
5. Ana tilinde sóıleýshimen birge jattyǵyńyz. Eston tilin úırenýdiń tamasha tásili-jelide nemese jeke sóılesetin ana tilin tabý. Qajet bolsa, olardan sizdi túzetýin surańyz jáne jaǵdaıdy qalaı jaqsartýǵa bolatyny týraly Keri baılanys berińiz.