Belarýs Marı Tóbesi Aýdarma

Belarýs-Reseı, Ýkraına, Polsha, Lıtva jáne Latvıamen shektesetin Shyǵys Eýropa eli. Qujattardy, ádebıetterdi jáne veb-saıttardy belarýs tiline aýdarý belorýstar men basqa halyqtar arasyndaǵy ǵana emes, sonymen birge eldiń ishindegi halyqaralyq qatynastardyń mańyzdy bóligi bolyp tabylady. 10 mıllıonǵa jýyq halqy bar osy alýan túrli eldegi qoǵamnyń barlyq salalarymen tıimdi qarym-qatynas jasaý úshin belarýs tiline tıimdi aýdarma jasaı bilý mańyzdy.

Belarýssıanyń resmı tili-belarýs tili jáne jazýdyń eki negizgi ádisi bar, olardyń ekeýi de aýdarmada jıi qoldanylady: latyn álipbıi jáne kırıllısa. Latyn álipbıi latyn tilinen shyqqan, Rım ımperıasynyń tili jáne kóptegen batys elderinde qoldanylady; ol polák alfavıtimen tyǵyz baılanysty. Sonymen qatar, grek alfavıtinen shyqqan jáne monahtar jasaǵan kırıll alfavıti orys tilimen tyǵyz baılanysty jáne Shyǵys Eýropa men Ortalyq Azıanyń kóptegen elderinde qoldanylady.

Belarýssıalyq aýdarmashy bastapqy mátinniń maǵynasyn dál jetkizý úshin eki alfavıtti de jaqsy bilýi kerek. Aýdarmashy dál aýdarma jasaý úshin Belarýssıa gramatıkasy men leksıkasyn, sondaı-aq Belarýssıa mádenıetin jaqsy bilýi kerek.

Eger aýdarmashy tildi túsinse jáne habarlamany dál jetkize alsa, aǵylshyn tilinen belarýs tiline nemese Belarýs tilinen aǵylshyn tiline aýdarý qıyn emes. Alaıda, Belarýssıadan nemis, fransýz nemese ıspan sıaqty basqa tilge aýdarǵysy keletinder úshin qıyndyq birshama qıyn. Sebebi aýdarmashyǵa habarlamany Belarýs tilinde joq sózderdi nemese sóz tirkesterin paıdalanyp aýdarma tiline aýdarý qajet bolýy múmkin.

Belarýssıalyq aýdarmashylardyń taǵy bir problemasy-kóptegen sózder men sóz tirkesteriniń kontekstke baılanysty birneshe aýdarmalary bolýy múmkin. Sonymen qatar, keıbir jaǵdaılarda aǵylshyn jáne Belarýs tilderinde múldem basqa maǵynaǵa ıe sózder bar, sondyqtan aýdarmashy bul aıyrmashylyqty bilip, aýdarmasyn sáıkesinshe túzetýi kerek.

Aqyrynda, belarýs tiline aýdarǵanda mádenı kontekstke muqıat nazar aýdarý jáne kez kelgen qorlaıtyn nemese mádenı sezimtal emes termınder men sóz tirkesterinen aýlaq bolý óte mańyzdy. Habarlamany Belarýs tilinde dál jetkizý úshin aýdarmashy tildiń núanstarymen, onyń gramatıkalyq qurylymdarymen jáne Belarýssıa qoǵamynyń mádenı kontekstimen tanys bolýy kerek.

Tapsyrma qandaı bolsa da, belarýs tiline aýdarý qıyn kásiporyn bolýy múmkin, biraq durys bilim men tájirıbe bolsa, ol sátti bolýy múmkin. Tildiń qalaı jumys isteıtinin túsiný jáne mádenı konteksttiń mańyzdylyǵyn moıyndaı otyryp, tájirıbeli belarýssıalyq aýdarmashy tildik alshaqtyqty joıýǵa jáne maǵynaly baılanystar ornatýǵa kómektesedi.

Belarýs tilinde qaı elder sóıleıdi?

Belarýs tili negizinen Belarýssıada jáne Reseıdiń, Ýkraınanyń, Lıtvanyń, Latvıanyń jáne Polshanyń keıbir aımaqtarynda sóıleıdi.

Belarýs tiliniń tarıhy qandaı?

Belarýs halqynyń bastapqy tili ejelgi shyǵys slaván tili boldy. Bul til 11 ǵasyrda paıda boldy jáne 13 ǵasyrda quldyraǵanǵa deıin Kıev Rýsi dáýiriniń tili boldy. Osy ýaqyt ishinde oǵan shirkeý slavándary men basqa tilder qatty áser etti.
13-14 ǵasyrlarda til eki túrli dıalektke bóline bastady: Belarýs tiliniń Soltústik jáne Ońtústik dıalektileri. Ońtústik dıalekt Lıtva Uly gersogtiginde qoldanylatyn ádebı tildiń negizin qalady, ol keıinirek eldiń resmı tiline aınaldy.
Máskeý kezeńinde, 15 ǵasyrdan bastap, belarýs tiline orys tili odan ári áser etti, al qazirgi belarýs tili óz kontýryn ala bastady. 16-17 ǵasyrlarda tildi kodıfıkasıalaý jáne standarttaý áreketteri jasaldy, biraq bul kúsh-jiger nátıjesiz boldy.
19 ǵasyrda belarýs tili aýyzeki jáne ádebı til retinde qaıta jandandy. 1920 jyldary ol Keńes Odaǵynyń resmı tilderiniń biri retinde tanyldy. Alaıda 1930 jyldardaǵy stalındik qýǵyn-súrgin bul tildiń qoldanylýynyń tómendeýine ákeldi. Ol 1960 jyldardyń sońynda qaıta jandandy jáne sodan beri Belarýssıanyń is júzinde resmı tili boldy.

Belarýs tiliniń damýyna eń kóp úles qosqan 5 adamnyń qataryna kim kiredi?

1. Fransısk Skorına (1485-1541): kóbinese "Belarýssıa ádebıetiniń ákesi" dep atalady, Skorına latyn jáne Cheh tilderinen belarýs tilderine hrıstıan mátinderiniń alǵashqy baspageri jáne aýdarmashysy boldy. Ol belarýs tilin jandandyrdy jáne bolashaq jazýshylardy osy tilde jumys isteýge shabyttandyrdy.
2. Sımeon Poloskıı (1530-1580): teolog, aqyn jáne fılosof, Poloskıı til, tarıh, mádenıet, din jáne geografıa salasyndaǵy kóp qyrly eńbekterimen tanymal. Ol Belarýs ádebıetiniń kanondyq shyǵarmalaryna aınalǵan Belarýs tilinde birneshe mátin jazdy.
3. Ianka Kýpala (1882-1942): aqyn jáne dramatýrg, Kýpala Belarýssıada da, orys tilinde de jazdy jáne 20 ǵasyrdyń eń mańyzdy belarýssıalyq aqyny retinde tanymal.
4. Iakýb Kolas (1882-1956): aqyn jáne prozashy, Kolas eldiń batys bóliginde sóıleıtin Belarýs tiliniń dıalektisinde jazdy jáne tilge kóptegen jańa sózder men sóz tirkesterin engizdi.
5. Vasılıı Bykov (1924-2003): aqyn, dramatýrg, senarıst jáne dıssıdent, Bykov keńestik okýpasıa kezinde Belarýssıadaǵy ómirdi sıpattaıtyn áńgimeler, pesalar men óleńder jazdy. Onyń kóptegen shyǵarmalary qazirgi Belarýssıa ádebıetindegi eń mańyzdylardyń biri bolyp sanalady.

Belarýs tiliniń qurylymy qalaı?

Belarýs tili shyǵys slaván tilder tobyna kiredi jáne orys jáne ýkraın tilderimen tyǵyz baılanysty. Bul kúshti fleksıalyq til, sózderdiń ártúrli formalary birqatar maǵynalardy bildirý úshin qoldanylady, sonymen qatar aglútınatıvti til, ıaǵnı kúrdeli sózder men sóz tirkesteri basqa sózder men morfemalarǵa affıkster qosý arqyly jasalady. Gramatıkalyq turǵydan bul negizinen SOV (sýbekt-obekt-etistik) sóz reti boıynsha jáne erler de, áıelder de qoldanady jynystar jáne kópshe jaǵdaılar. Aıtylý turǵysynan bul slaván tili, keıbir cheh jáne polák áserleri bar.

Belarýs tilin qalaı durys úırenýge bolady?

1. Resmı til kýrsynan ótińiz: Eger siz belarýs tilin úırenýge baısaldy bolsańyz, onlaın nemese betpe - bet til kýrsyn bastaýdyń jaqsy joly. Til kýrsy sizge tildiń negizderin úırenýge jáne daǵdylaryńyzdy damytýǵa qurylym berýge kómektesedi.
2. Súńgý: tildi shynymen úırený jáne ony erkin meńgerý úshin tilge súńgýge múmkindiginshe kóp ýaqyt jumsaý kerek. Belarýs mýzykasyn tyńdańyz, Belarýs fılmderi men teleshoýlaryn kórińiz, Belarýs kitaptaryn, blogtary men maqalalaryn oqyńyz — belarýs tilin estýge jáne qoldanýǵa kómektesetin barlyq nárse.
3. Tájirıbe: tildi meńgerý úshin sóıleý men tildi tyńdaýǵa ýaqyt bólý kerek. Tilde sóıleýdi úırenýdiń birneshe ádisi bar-siz til tobyna qosyla alasyz, tildik seriktes taba alasyz nemese ana tilinde sóıleıtindermen jattyǵý úshin til úırenýge arnalǵan qosymshalardy qoldana alasyz.
4. Keri baılanys alyńyz: tilde sóıleý jáne tyńdaý jattyǵýlaryn jasaǵannan keıin, ony durys qoldanǵanyńyzǵa kóz jetkizý úshin keri baılanys alý mańyzdy. Siz ana tilinde sóıleıtinderden keri baılanys alý úshin til úırený qoldanbalaryn paıdalana alasyz nemese tipti sizge jeke usynystar men keri baılanys bere alatyn onlaın tárbıeshini taba alasyz.

Taý-Marı tili-fın-ýgor tilder otbasynyń erekshe dıalektisi jáne ony negizinen Reseı, Estonıa jáne Fınlándıa aımaqtarynda turatyn taý-Marı halqynyń az bóligi paıdalanady. Azshylyqtyń tili bolǵanyna qaramastan, taý-Marı taý-Marı halqynyń mádenı biregeıligi úshin óte mańyzdy. Osylaısha, taýly Marı tilinen aýdarma qyzmetteri sıaqty bastamalar arqyly osy tildi saqtaýǵa kóbirek kóńil bólinedi.

Sońǵy jyldary Marı tilinen aýdarma qyzmetteri tanymal bola bastady. Bul ishinara taýly Marı tiliniń mádenı sáıkestilik belgisi retindegi mańyzdylyǵynyń artýyna, sondaı-aq onlaın aýdarma qyzmetteriniń keń qoljetimdiligine baılanysty. Onlaın aýdarma qyzmetterin paıdalana otyryp, taýly Marı tilinde sóıleıtinder búkil álem boıynsha ártúrli tilderde sóıleıtindermen sóılese alady. Sonymen qatar, onlaın aýdarma qyzmetterin taýly Marı tilinde jazylǵan mańyzdy qujattar men ádebıetterdi basqa tilderge aýdarý úshin de paıdalanýǵa bolady.

Taýly Marı tilinen aýdarmashynyń qyzmetterin ártúrli tásildermen paıdalanýǵa bolady. Mysaly, olardy taý-Marıa akterleri qatysatyn fılmderge nemese teleshoýlarǵa sýbtıtr jasaý úshin nemese taý-Marıa tilindegi kitaptardy osy tildi bilmeıtin adamdarǵa qol jetimdi etý úshin paıdalanýǵa bolady. Olar sondaı-aq týý týraly kýálikter, zańdy qujattar jáne tipti mektep oqýlyqtary sıaqty mańyzdy qujattardy taýly marı tiline aýdarý úshin paıdalanylýy múmkin. Osy qoldanýlardan basqa, taý-Marı tilinen aýdarma qyzmetteri osy tilde sóıleýdi úırenetin balalarǵa kómek kórsetý nemese taý-Marı tilindegi sózdikter men gramatıkalyq oqýlyqtardy ázirleý úshin de qoldanyla alady.

Taýly Marı tilinen aýdarma qyzmetteri osy mańyzdy tildi saqtaýda baǵa jetpes qyzmet kórsetedi. Ádebıetterdi, fılmderdi jáne basqa da mańyzdy qujattardy taýdaǵy Marı tilinde basqa tilderde usyna otyryp, taýdaǵy Marı tilinde sóıleıtinder óz tilderinen basqa mádenıetter men shyǵý tegi bar adamdarmen sóılese alady. Taýly Marı tilinen aýdarma qyzmetterin usyna otyryp, kóptegen adamdar osy qyzyqty tilmen tanysady, osylaısha bolashaqta onyń saqtalýyn qamtamasyz etýge kómektesedi.

Taýly Marı tilinde qaı elder sóıleıdi?

Reseı men Belarýssıada taýly Marı tilinde sóıleıdi.

Taý-Marı tiliniń tarıhy qandaı?

Taý-Marı tili-Reseıdiń taý-Marı halqy sóıleıtin Oral tili. Bul til alǵash ret 17 ǵasyrdyń ortasynda orys zertteýshileri men ǵalymdary Marıa halqynyń osy aımaqqa saıahattary týraly esepter shyǵara bastaǵan kezde qujattalǵan. 19 ǵasyrdyń basynda lıngvıser tildi odan ári qujattaýǵa jáne ony halyq arasynda keńinen qoldanýǵa kiristi. Keńes ókimeti kezinde bul tildiń tanymaldyǵy edáýir ósti, óıtkeni ol mektepterde oqytyldy jáne kóptegen resmı qujattarda qoldanyldy. Keńes Odaǵy ydyraǵannan keıin bul til qaıta jandandy jáne kóptegen jastar ony úırenip, qoldanady.

Taýly Marı tiliniń damýyna eń kóp úles qosqan 5 adamnyń qataryna kim kiredi?

1. Pavel Chýdınov-taý-Marı ǵalymy, 1973 jyly jaryq kórgen taý-Marı tiliniń alǵashqy jan-jaqty ensıklopedıasynyń avtory.
2. Pavel Pentkov-taý-Marı tiliniń eki sózdiginiń avtory, olardyń biri 2003 jyly, ekinshisi 2017 jyly jaryq kórdi.
3. Tatána Rýdına-balalarǵa bilim berý úshin taýly Marı tiliniń alǵashqy kýrstaryn jasaýshy.
4. Iýrıı Makarov-1983 jyly taý-Marı tiliniń alǵashqy oqýlyǵyn jasaǵan taý-Marı lıngvısi.
5. Anna Kýznesova-taý-Marı tiliniń gramatıkasy boıynsha birneshe oqýlyqtardyń, sózdikter men oqý materıaldarynyń avtory.

Taý-Marı tiliniń qurylymy qalaı?

Taý-Marı tili Oral tilder otbasyna, atap aıtqanda Edil-fın tarmaǵyna jatady. Bul aglútınatıvti til, ıaǵnı gramatıkalyq qatynastardy bildirý úshin sózdiń negizine jurnaqtar qosý arqyly sózderdi quraıdy. Mysaly, kontekstke jáne qosylǵan jurnaqqa baılanysty bir negiz "kitap", "kitaptar" nemese "kitap oqý"degendi bildirýi múmkin. Ol sondaı-aq daýysty garmonıany qoldanady, belgili bir úlgini saqtaý úshin sózdegi belgili bir daýystylardyń ózgerýin talap etetin dybystyq proses. Taýly Marı tilinde genderlik aıyrmashylyqtar joq jáne basqa tildik otbasylardan alynǵan sózderdiń shekteýli sanyna baılanysty basqa fın-ýgor tilderine qaraǵanda konservatıvti bolyp sanalady.

Taý-Marı tilin qalaı durys úırenýge bolady?

1. Taý-Marı tilinde sóıleıtin adamdy tabyńyz: tildi úırenýdiń eń jaqsy tásili - ony basymen batyrý. Tildiń gramatıkasy, aıtylýy jáne sózdik qory týraly túsinik alý úshin taýly Marıa tilinde sóıleıtin adammen sóılesińiz.
2. Alfavıtti úırenińiz: jańa sózder men sóz tirkesterin úırenýdi bastamas buryn, taýly Marı tiliniń alfavıtimen tanysý mańyzdy.
3. Qarapaıym sózder men sóz tirkesterinen bastańyz: TÚSTER, SANDAR, apta kúnderi sıaqty negizgi sózderdi, sondaı-aq "Sálemetsiz be", "qosh bol", "ótinemin" jáne "rahmet"sıaqty qarapaıym sóz tirkesterin este saqtaýǵa nazar aýdaryńyz.
4. Hıll Marı tilin úırený sabaqtaryna qatysyńyz: eger sizdiń aımaǵyńyzda múmkindik bolsa, Hıll Marı tilin úırený sabaqtaryna nemese onlaın til kýrstaryna jazylýdy qarastyryńyz. Kez kelgen jergilikti ýnıversıtetter taýly Marı tiline arnaıy kýrstar usynatynyn bilińiz.
5. Únemi jattyǵý jasańyz: jańa tildi úırenýdiń negizgi faktory-júıelilik. Kún saıyn jattyǵýǵa tyrysyńyz jáne bul tildi kúndelikti ómirińizge engizý joldaryn tabyńyz. Jalpy sózder men sóz tirkesterin este saqtaý úshin Hill Mari mýzykasyn tyńdańyz jáne Hill Mari fılmderin nemese shoýlaryn kórińiz.