Iakýtskıı Rýmyn Aýdarma

Iakýt tili-Reseıdiń soltústik-shyǵysynda jarty mıllıonnan astam adam sóıleıtin túrki tili. Til jaqynda ǵana resmı tanylǵandyqtan, ıakýt tilinen aýdarma qyzmetterine áli de aıtarlyqtaı suranys bar. Bul maqalada biz ıakýt tiline jáne odan aýdarýdyń mańyzdylyǵyn qarastyramyz jáne osy proseske qatysty máselelerdi talqylaımyz.

Iakýt tilinde Reseıde ǵana emes, Mońǵolıa, Qytaı jáne Qazaqstan sıaqty elderde de sóıleıdi. Bul ıakýt tiline, sondaı-aq el ishinde aýdarma qyzmetterine halyqaralyq qajettilik bar degendi bildiredi. Iakýt tiline jáne odan aýdarmalardyń negizgi maqsaty-jergilikti qaýymdastyqtar men basqa da múddeli taraptar arasyndaǵy baılanysty jeńildetý úshin tildik olqylyqtardyń ornyn toltyrý. Aýdarmalar sonymen qatar zańdy qujattar, dıplomatıalyq kelisimder, bilim berý materıaldary, buqaralyq aqparat quraldary men mádenıetke qatysty materıaldar jáne basqa qujattar úshin qajet.

Iakýt tiline jáne odan aýdarýǵa keletin bolsaq, keıbir mańyzdy máselelerdi este ustaǵan jón. Birinshiden, aıtylý máselesi bar. Iakýt tilinde sóıleıtin aımaqtyq dıalektke baılanysty sózderdiń aıtylýynda aıyrmashylyqtar bar. Osylaısha, aýdarmashylar dáldikti qamtamasyz etý úshin osy aımaqtyq varıasıalarmen tanys bolýy mańyzdy. Taǵy bir másele, kóptegen sózder qoldanylatyn kontekstke baılanysty birneshe maǵynaǵa ıe. Bul aýdarmashylarǵa sózdiń nemese sóz tirkesiniń durys maǵynasyn anyqtaýdy qıyndatady, bul dáldikti odan da mańyzdy etedi.

Iakýt tiline jáne odan aýdarýǵa baılanysty qıyndyqtarǵa qaramastan, bul prosestiń mańyzdylyǵyn moıyndaý mańyzdy. Iakýt tili tanýdy jalǵastyra otyryp, ıakýt tiline jáne odan aýdarmalardyń Joǵary sapasy men dáldigin qamtamasyz etý mańyzdy bola bastady. Sapaly aýdarmalar tabysty mádenıetaralyq dıalog pen baılanystardy saqtaý úshin óte mańyzdy, ásirese mádenıeti jıi margınaldanatyn baıyrǵy qaýymdastyqtar arasynda.

Iakýt tilinde qaı elder sóıleıdi?

Iakýt tili Reseıde, Qytaıda jáne Mońǵolıada sóıleıdi.

Iakýt tiliniń tarıhy qandaı?

Iakýt tili-soltústik-batys túrki tilderiniń Kaspıı kishi tobyna jatatyn túrki tili. Reseı Saha Respýblıkasynda shamamen 500 000 adam sóıleıdi, negizinen Lena ózeni men onyń salalarynyń baseıninde. Iakýt tilinde 14 ǵasyrdyń ortasyndaǵy alǵashqy jazbasha ádebıetten bastaý alatyn baı ádebı tarıh bar. Iakýt ádebıetine Taıaý Shyǵys pen Ortalyq Azıadan kelgen sopylyq aqyndardyń, sondaı-aq ımperatorlyq Reseıden kelgen orys jazýshylary men avtorlarynyń shyǵarmalary qatty áser etti. Iakýt tilindegi alǵashqy jazbasha shyǵarmalar dinı mátinder, sonyń ishinde Quran úzindileriniń aýdarmalary jáne Iýsýf pen Zýlaıh týraly ańyzdar boldy.
Iakýt tilinde jazylǵan alǵashqy túpnusqa shyǵarmalar 19 ǵasyrdyń aıaǵynda paıda boldy: ıakýt halqynyń kúndelikti ómirin baıandaıtyn óleńder, áńgimeler men romandar. Iakýt jazýshylary óz shyǵarmalarynda otarshyldyqqa qarsy kúres, dástúrli Sibir mádenıetiniń mańyzdylyǵy jáne aımaqtaǵy ezilgen halyqtardyń jaǵdaıy sıaqty keńirek taqyryptardy zertteı bastady. 1920-1930 jyldary ıakýt tili Iýrıı Chegerev, Anatolıı Molotov, Gennadıı Tıtov jáne Ivan Tazetdınov sıaqty jazýshylar bastaǵan ádebı renesansty bastan ótkerdi. Osy kezeńde ıakýt tilinde shyqqan kitaptardyń sany kúrt ósti, sonymen qatar memlekettik jáne ákimshilik qujattarda tildiń qoldanylýy artty.
Búginde ıakýt tili óziniń spıkerleri arasynda qaıta jandanýda jáne birneshe jańa gazet-jýrnaldar shyǵarady. Reseıden tys jerlerde ıakýt tilin úırenýge qyzyǵýshylyq artyp keledi, óıtkeni birneshe ýnıversıtetter osy til boıynsha kýrstar usynady.

Iakýt tiliniń damýyna eń kóp úles qosqan 5 adamnyń qataryna kim kiredi?

1. Iýrıı Nıkolaevıch Vınokýrov-lıngvıs, tarıhshy jáne fılolog; 2. Stepan Georgıevıch Ostrovskıı-ıakýt aqyny, dramatýrg, prozashy jáne aýdarmashy; 3. Oleg Mıhaılovıch Beláev-ıakýt ádebıettanýshysy jáne pýblısısi; 4. Lılıa Vladımırovna Bagaýtdınova-ıakýt fólklorshysy; 5. Akýlına Ibna Pavlova-leksıkograf jáne dıalektologıany zertteýshi.

Iakýt tiliniń qurylymy qalaı?

Iakýt tili túrki tilder otbasyna jatady jáne soltústik-shyǵys tobynyń bóligi bolyp tabylady. Bul aglútınatıvti til, ıaǵnı ol jańa maǵynalar men formalardy qurý úshin sózderge qosýǵa bolatyn jurnaqtardy qoldanady. Iakýt tili joǵary ıkemdilikpen erekshelenedi, ıaǵnı sózder sóılemde qalaı qoldanylatynyna baılanysty pishinin ózgertedi. Zat esimder, esimdikter, syn esimder men etistikter kontekstke baılanysty olardyń formasyn belgileý úshin aıaqtaýdy qajet etedi.

Iakýt tilin eń durys jolmen qalaı úırenýge bolady?

1. Iakýt tili oqýlyǵynyń nemese nusqaýshyǵa arnalǵan nusqaýlyqtyń kóshirmesin alyńyz. Osy materıaldarda berilgen sabaqtardy pysyqtaý - tildi jetik meńgerýdiń eń jaqsy tásili.
2. Sóıleý men tyńdaýǵa mashyqtanyńyz. Kez kelgen tildi úırenýdiń eń jaqsy joly - ony múmkindiginshe jattyqtyrý, sondyqtan jattyǵý úshin basqa adamdy tabýǵa tyrysyńyz.
3. Iakýt tilinde jazylǵan materıaldy oqyńyz. Bul tildiń qurylymy men gramatıkasyn túsinýge kómektesedi.
4. Iakýttardyń mádenıeti men tarıhymen tanysyńyz. Eger siz adamdar men olardyń ómir salty týraly kóbirek bilseńiz, bul sizge tildi jaqsy túsinýge kómektesedi.
5. Iakýt BAQ-taryn qarańyz jáne tyńdańyz. Bul tilde qol jetimdi radıobaǵdarlamalar men teleshoýlardy qosa alǵanda, kóptegen onlaın resýrstar bar.
6. Iakýtıaǵa Baryńyz. Aımaqta ýaqyt ótkizgennen keıin siz tilge enip, ana tilinde sóıleıtindermen sóılesýge múmkindik alasyz.

Rýmynıa-Shyǵys Eýropada ornalasqan, óziniń erekshe tili bar ádemi el. Rýmynıanyń resmı tili-rýmyn tili jáne ol ıtalán, fransýz, ıspan jáne portýgal tilderimen tyǵyz baılanysty roman tili. Bul baı mádenı dástúr men ártúrli tildik muranyń paıda bolýyna ákeldi.

Rýmyn tilimen tanys emes adamdar úshin aýdarma qıyn bolýy múmkin. Dál aýdarmany jasaý úshin Rýmynıanyń tili men mádenıeti týraly bilim qajet. Rýmyn tilinen basqa tilge aýdarý kóptegen sózderdiń kúrdeliligine jáne elde keń taralǵan aımaqtyq dıalektilerdiń kóptigine baılanysty óte kúrdeli bolýy múmkin.

Jazbasha aýdarma qyzmetterine keletin bolsaq, jaqsy nátıjege qol jetkizý úshin kásibı aýdarma kompanıalaryn tartý kerek. Tájirıbeli aýdarmashylar aýdarmany onyń maǵynasyn dál kórsetpes buryn bastapqy mátinniń konteksti men núanstaryn durys túsinýge qajetti ýaqytty jumsaıdy. Sonymen qatar, bul mamandar dál aýdarmany qamtamasyz etý úshin rýmyn tiliniń gramatıkasy men dybystaryn túsinedi.

Qujattardy aýdarý kezinde qujattyń qaı aýdıtorıaǵa arnalǵanyn eskerý mańyzdy. Mysaly, iskerı aýdıtorıaǵa arnalǵan qujatty aýdarý keń aýdıtorıaǵa arnalǵan qujatqa qaraǵanda resmı tildi qoldanýdy talap etedi.

Aýdarmashyny durys tańdaýdan basqa, rýmyn tiliniń erejelerin saqtaý da mańyzdy. Bul konvensıalar sózderdiń tıisti tártibin, tynys belgilerin, sóılem qurylymyn jáne bas áripterdi, sondaı-aq ekpinder men dıakrıtıkterdiń durys qoldanylýyn talap etedi.

Sońynda, rýmyn tiline aýdarma kez kelgen mádenıetke tán termınder men sóz tirkesteriniń aýdarmasynyń durystyǵyn tekserýdi qamtıdy. Tabysty aýdarmany qurý úshin jergilikti ádet-ǵuryptardy bilý jáne Rýmynıa mádenıetin túsiný qajet.

Osy elementterdiń barlyǵyn eskere otyryp, qujattardy rýmyn tilinen basqa tilge dál aýdarýdy qajet etetin kásiporyndar men jeke tulǵalar olardyń aýdarmalary maǵynaly jáne dál bolatynyna senimdi bola alady.

Rýmyn tilinde qaı elder sóıleıdi?

Rýmyn tili negizinen Rýmynıa Men Moldova Respýblıkasynda, sondaı-aq Albanıa, Bolgarıa, Vengrıa, Serbıa jáne Ýkraınanyń bólikterinde sóıleıdi. Ol sonymen qatar birneshe elder men aımaqtarda, sonyń ishinde Voevodına avtonomıalyq provınsıasynda (Serbıa), tanylmaǵan Prıdnestrove Respýblıkasynda (Moldova) jáne Gagaýzıa avtonomdy taýly aımaǵynda (Moldova) resmı til bolyp tabylady.

Rýmyn tiliniń tarıhy qandaı?

Rýmyn tiliniń tarıhy Rım ımperıasynyń zamanynan bastalady, Qazirgi Rýmynıa terıtorıasy Rımniń Dakıa provınsıasynyń bóligi bolǵan. Latyn tili Rım ımperıasynyń resmı tili bolǵandyqtan, ol osy aımaqta keńinen qoldanylyp, ýaqyt óte kele rýmyn tiline aınaldy. Keıingi ǵasyrlarda bul tilge slaván tilderi men keıbir grek tilderi, sondaı-aq basqa roman tilderi qatty áser etti. Latyn jáne slaván tilderiniń ǵasyrlar boıy kúshti yqpalynan keıin rýmyn tili ýaqyt óte kele óziniń erekshe erekshelikterine ıe boldy. Búgingi tańda rýmyn tili ıspan, fransýz, ıtalán jáne portýgal tilderimen birge Bes resmı roman tilderiniń biri bolyp tabylady.

Rýmyn tilin úırenýge eń kóp úles qosqan 5 adamnyń qataryna kim kiredi?

1. Emıl Garleaný-qazirgi dáýirdegi eń kórnekti rýmyn jazýshylarynyń biri. 2. Konstantın Dobrojaný-Gereıa-rýmyn sosıalısi, lıngvıs jáne ádebıet synshysy. 3. Ion Lýka Karadjale-Rýmynıanyń iri dramatýrgi jáne qysqa áńgimelerdiń avtory. 4. Mıhaı Emıneský-eń yqpaldy jáne tanymal rýmyn aqyny bolyp sanalady. 5. Ioan Slavıch-jemisti rýmyn jazýshysy, qysqa áńgimeler avtory jáne jýrnalıs.

Rýmyn tiliniń qurylymy qalaı?

Rýmyn tiliniń qurylymy basqa roman tilderine uqsas, ıkemdi jáne jıi kúrdeli sıntaksısi bar. Ol qoldanylatyn sóılemniń nemese sóz tirkesiniń túrine baılanysty keıbir varıasıalary bar sýbekt-etistik-obekt sózderiniń retin paıdalanady. Ol sondaı-aq etistikterdiń konúgasıasyn, zat esimderdiń septigin jáne Roman tilderine ortaq basqa da erekshelikterdi qamtıdy.

Rýmyn tilin eń durys jolmen qalaı úırenýge bolady?

1. Negizderden bastańyz. Rýmyn tiliniń alfavıtimen jáne aıtylýymen tanysyńyz. Osy tilde negizgi áńgime júrgizý úshin negizgi aýyzeki sózder men sóz tirkesterin úırenińiz.
2. Rýmyn tiline enińiz. Rýmyn mýzykasyn tyńdańyz, rýmyn fılmderi men teleshoýlaryn kórińiz jáne rýmyn gazetterin oqyńyz. Bul sizge tildi tezirek úırenýge kómektesedi.
3. Rýmyn tilindegi sabaqtarǵa qatysyńyz. Sabaqqa qatysý-kez-kelgen tildi úırenýdiń tamasha tásili, óıtkeni olar ózdiginen oqı almaıtyn qurylym men basshylyqty qamtamasyz etedi.
4. Kún saıyn rýmyn tilinde sóıleýge mashyqtanyńyz. Ana tilinde sóıleıtindermen sóılesińiz, kitaptardy daýystap oqyńyz jáne ózińizben sóılesýge mashyqtanyńyz.
5. Internettegi resýrstardy paıdalanyńyz. Rýmyn tilin úırenýge arnalǵan kóptegen keremet veb-saıttar men qosymshalar bar. Olardy sózdik qoryńyzdy arttyrý, gramatıkany jattyqtyrý jáne aıtylý boıynsha jumys isteý úshin paıdalanyńyz.