Sýndanskıı Ýdmýrt Aýdarma

Sýndan tili-Indonezıadaǵy eń kóp taralǵan tilderdiń biri. Bul avstronezıa tilder otbasynyń bóligi jáne Sýnda aımaǵynda 40 mıllıonnan astam adam sóıleıdi. Kóptegen jyldar boıy bul til kóptegen lıngvıser men ǵalymdardyń zertteý taqyryby boldy jáne onyń ǵasyrlar boıy qalyptasqan baı mádenı tarıhy bar.

Sýndan tilinen aýdarma-bul tildiń tanymaldyǵy men tanylýynyń mańyzdy bóligi. Dúnıe júzindegi ana tilinde sóıleıtinderdiń salystyrmaly túrde az sanyn eskere otyryp, materıaldar men resýrstardyń sýndan tilinde qoljetimdi bolýyn qamtamasyz etý mańyzdy, sondyqtan ol jarqyn jáne barlyǵyna qoljetimdi bolyp qalady.

Materıaldyń qaı túrine aýdarylatynyna baılanysty sýndan tiline aýdarýdyń birneshe túrli ádisteri bar. Mysaly, dinı mátinder úlken dáldikti, sondaı-aq dinı sımvolızm men rásimderdi bilýdi talap etedi. Jalpy aýdarmalardy kóbinese ana tilinde sóıleıtinder jasaı alady, al bul erekshe jaǵdaılarda kóbinese osy salada mamandandyrylǵan bilimi bar kásibı aýdarmashylar qajet.

Sýndan tilinen aýdarma tek sóz emes ekenin eskerý mańyzdy. Til mádenıettiń bir bóligi bolǵandyqtan, materıaldardy sýndan tiline sátti aýdarý úshin eskerý qajet kóptegen núanstar bar. Bul tildi meńgerýdiń belgili bir deńgeıi men tájirıbesin, sondaı-aq jergilikti ádet-ǵuryptar men mádenıetti túsinýdi talap etedi.

Aýdarma qyzmetterin usynýmen qatar, qazirgi jaǵdaıda sýndan tilin tiri jáne ózekti etýdiń basqa joldary bar. Eń mańyzdy nárselerdiń biri-ınternettegi sýndan tilindegi resýrstarǵa ońaı qol jetkizýdi qamtamasyz etý. Bul Internet baılanysy bar kez kelgen adam paıdalana alatyn veb-sózdikter men basqa materıaldardy jasaýdy bildiredi. Til damyp kele jatqandyqtan, mundaı resýrstar tildiń ózektiligin saqtaýǵa jáne onyń sóıleýshilerdiń qajettilikterine sáıkes kelýine kómektesedi.

Sýndan tilinen aýdarma qazirgi álemde tildiń serpindi jáne jandy bolýyn qamtamasyz etýdiń mańyzdy bóligi bolyp tabylady. Kásibı mamandardyń da, ana tilinde sóıleıtinderdiń de kúsh-jigeriniń arqasynda til elde kúsh pen maqtanysh kózi bolyp qala beredi, sonymen qatar mádenıetter arasyndaǵy baılanysty jaqsartýǵa yqpal etedi.

Sýndan tilinde qaı elder sóıleıdi?

Sýndan Indonezıanyń Banten jáne Batys Iava provınsıalarynda, sondaı-aq Ortalyq Iavanyń bólikterinde sóıleıdi. Sondaı-aq, Indonezıanyń, Sıngapýrdyń jáne Malaızıanyń basqa bólikterinde turatyn etnıkalyq sýndandyqtardyń sany az.

Sýndan tiliniń tarıhy qandaı?

Sýndan tili-Indonezıanyń Batys Iava jáne Banten provınsıalarynda turatyn shamamen 30 mıllıon adam sóıleıtin avstronezıalyq til. Bul eldegi Iava tilinen keıingi ekinshi eń kóp taralǵan til jáne 14 ǵasyrdan bastap sot ádebıetiniń tili boldy. Sýndan tilindegi eń alǵashqy belgili hattar bizdiń zamanymyzdyń 11 ǵasyryna jatady jáne bul til kem degende 1500 jyl boldy dep esepteledi. Sýndan tili avstronezıa tilder otbasynyń Batys malaı-polınezıalyq tarmaǵynyń bóligi bolyp tabylady jáne Iava jáne Balı tilderimen baılanysty. Sýndan tili kúndelikti qarym-qatynas úshin, saýda tili retinde, sondaı-aq dástúrli bılerde, kóleńkeli qýyrshaq teatrynda (Vaıang golek) jáne kechapı sýlıng dep atalatyn tanymal halyq stılindegi mýzykada kórinetin óner men mádenıetti taratý quraly retinde qoldanylady. Bul til ǵasyrlar boıy bilim berý mekemelerinde de qoldanylǵan, al eski qoljazbalar kóbinese sýndan tilinde nemese sýndan men Iava tilderiniń qospasynda jazylǵan.

Sýndan tilin úırenýge eń kóp úles qosqan 5 adamnyń qataryna kim kiredi?

1. "Sýndan poezıasynyń anasy" degen atpen tanymal sýndanarı 1700 jyldary sýndan tilin poetıkalyq formaǵa engizgen áıgili sýndan aqyny boldy.
2. A. a. maramıs (1914-1995), jazýshy, aýdarmashy jáne lıngvıs, sýndan tili týraly bilimin edáýir keńeıtip, alǵashqy sýndan til bilimi akademıasyn qurdy.
3. Dardırı M. Arıef (1917-1996), kórnekti aqyn, 20 ǵasyrda qazirgi sýndan ádebı tiliniń damýyna úles qosyp, mańyzdy shyǵarmalardy Iavan tilinen sýndan tiline aýdardy.
4. Profesor doktor H.Kesmanto (1929-2016), belsendi jáne ǵalym, Bandýng ýnıversıtetinde til men ádebıettiń barlyq túrlerine arnalǵan ádebıet fakúltetin qurdy jáne sýndan tili týraly kóptegen kitaptar men jýrnal maqalalarynyń avtory.
5. Sýrádı (1934 j.t.), áıgili sýndandyq aqyn jáne qoǵam qaıratkeri, sýndan tilinde de, Indonezıada da kóp jazdy jáne sýndan halqynyń dástúrleri men mádenıeti týraly eńbekteri úshin úlken qurmetke ıe.

Sýndan tiliniń qurylymy qalaı?

Sýndan tili-avstronezıa tili, shamamen 39 mıllıon adam sóıleıdi, negizinen Indonezıadaǵy Iava aralynyń batys bóliginde. Ol avstronezıalyq tilder otbasynyń malaı-polınezıalyq kishi tobyna jatady jáne Iava, madýrez jáne Balı tilderimen tyǵyz baılanysty.
Sýndan-bul SVO (sýbekt-etistik-obekt) til. Etistikter olardyń argýmentterine tulǵa, san jáne jynys turǵysynan sáıkes keledi. Zat esimder is boıynsha búgilmeıdi jáne olarda belgili nemese belgisiz maqalalar joq. Úsh jynys (erkek, áıel jáne orta) jáne eki San (jekeshe jáne kópshe) bar. Sýndan tilinde etistik affıksteriniń óte kúrdeli jıyntyǵy bar, onyń ishinde birneshe ýaqytsha markerler jáne basqa aspektilik markerler bar. Til sonymen qatar sóz tártibin maǵynany bildirý quraly retinde qoldanady.

Sýndan tilin eń durys jolmen qalaı úırenýge bolady?

1. Sýndan tilinde sóıleıtin adamdy taýyp, onymen únemi sóılesińiz. Eń durysy, siz tildi úırenýge jáne bir-birińizge úırenýge kómektesetin suhbattasýshy bolǵanyńyz jón.
2. Osy til týraly birneshe kitap nemese aýdıo materıal satyp alyp, ony ózińiz zertteı bastańyz. Jaqsy resýrstarǵa gramatıkalyq kitaptar, oqýlyqtar, jumys dápterleri jáne aýdıo jazbalar kiredi.
3. Jekelendirilgen oqytý men keri baılanysty qamtamasyz ete alatyn tárbıeshilermen tildik kýrstarǵa nemese jeke sabaqtarǵa jazylyńyz.
4. Daıyn bolǵan kezde Indonezıaǵa sapar shegip, tilge tolyǵymen enýge tyrysyńyz. Osylaısha, siz ana tilinde sóıleıtinderdi tyńdaý jáne olarmen sóılesý arqyly til úırenýge bolady.
5. Ana tilinde sóıleıtindermen sóılesý jáne oqýǵa kómektesetin qosymsha materıaldardy tabý úshin veb-saıttar, forýmdar jáne áleýmettik medıa sıaqty onlaın resýrstardy paıdalanyńyz.

Ýdmýrt aýdarmasy - mátinderdi bir tilden ýdmýrt tiline aýdarý prosesi. Ýdmýrt tili-ortalyq Reseıde ornalasqan ýdmýrt Respýblıkasynda turatyn ýdmýrttar sóıleıtin fın-ýgor tili. Bul tildiń baı tarıhy men mádenıeti bar, sonymen qatar ýdmýrt Respýblıkasynda resmı til bolyp tabylady. Bul til álemniń kóptegen bólikterinde jetkiliksiz usynylǵan dep sanaýǵa bolady, biraq bul belgili bir aımaqtyń týmasy nemese ýdmýrt halqynyń tili, mádenıeti men tarıhyna qyzyǵýshylyq tanytqandar úshin mańyzdy til bolyp qala beredi.

Ýdmýrt tiline aýdarýǵa keletin bolsaq, sapaly aýdarmalar jasaýdy qamtamasyz etý mańyzdy. Muny tildik jáne mádenı kontekstke ıe tájirıbeli ýdmýrt aýdarmashylarynyń kómegimen jasaýǵa bolady. Aýdarmashy naqty aýdarmalar jasaý úshin tildiń gramatıkasyn, emlesin jáne semantıkasyn túsine bilýi kerek. Sonymen qatar, olar mátindi túpnusqaǵa múmkindiginshe jaqyndatý úshin sózderdiń keńeıýi men núanstaryn dál qoldana bilýi kerek.

Ýdmýrt tiline aýdarý mádenıetter arasyndaǵy alshaqtyqty joıýǵa kómektesedi jáne ártúrli aımaqtardaǵy adamdarǵa bir-birin túsinýge múmkindik beredi. Muny is júzinde kez-kelgen salaǵa, sonyń ishinde bızneske, ádebıetke jáne buqaralyq aqparat quraldaryna qoldanýǵa bolady. Ony ýdmýrt halqynyń mádenıeti men tarıhyn saqtaý úshin de qoldanýǵa bolady, bul keń aýdıtorıaǵa olardyń áńgimeleri men daýystaryn tyńdaýǵa múmkindik beredi.

Jalpy, ýdmýrt tiline aýdarý ýdmýrt halqynyń tili men mádenıetin túsinýdiń keremet paıdaly quraly bola alady. Ýdmýrt mátinderin túsiný arqyly bul keń aýdıtorıaǵa ýdmýrt halqynyń tili men mádenıetin baǵalaýǵa jáne olardyń tájirıbesin qabyldaýǵa múmkindik beredi. Sonymen qatar, bul mádenıetter arasyndaǵy túsinistikke yqpal etýdiń jáne bir-birińiz týraly kóbirek bilýdiń tamasha tásili bolýy múmkin.

Ýdmýrt tilinde qaı elder sóıleıdi?

Ýdmýrt tili negizinen Reseıdiń Edil aımaǵynda ornalasqan ýdmýrt Respýblıkasynda sóıleıdi. Ol sondaı-aq Reseıdiń basqa bólikterindegi shaǵyn qaýymdastyqtarda, sondaı-aq Qazaqstan, Belarýs jáne Fınlándıa sıaqty kórshi elderde sóıleıdi.

Ýdmýrt tiliniń tarıhy qandaı?

Ýdmýrt tili Oral tilder otbasynyń múshesi jáne fın-ýgor tilderimen tyǵyz baılanysty. Onda shamamen 680 000 adam sóıleıdi, negizinen ýdmýrt Respýblıkasynda (Reseı) jáne onyń aınalasynda. Onyń jazbasha formasyn 18 ǵasyrda kırıllısaǵa negizdelgen jazý júıesin qurǵan orys pravoslavıelik dinı qyzmetkerleri kodıfıkasıalady. Bul jazý júıesi 19-20 ǵasyrlarda odan ári keńeıtilip, jetildirilip, zamanaýı jazýdyń paıda bolýyna ákeldi. Ýdmýrt tili áli kúnge deıin ýdmýrt qonystanǵan aımaqtarda qoldanylady, sonymen qatar mektepter men ýnıversıtetterde oqytylady.

Ýdmýrt tiliniń damýyna eń kóp úles qosqan 5 adamnyń qataryna kim kiredi?

1. Vasılıı Ivanovıch Alymov-ýdmýrt tiliniń lıngvısi jáne kóptegen eńbekteriniń avtory, ol tildiń sońǵy gramatıkasyn jazǵan jáne búgingi kúnge deıin qoldanylyp kele jatqan kóptegen erejeler men konvensıalardy belgilegen.
2. Vácheslav Ivanovıch Ivanov-ǵalym jáne ýdmýrt tili men mádenıeti boıynsha kóptegen eńbekterdiń, sonyń ishinde tildiń jan-jaqty gramatıkasy men ýdmýrt poezıasynyń qurylymyn zertteýdiń avtory.
3. Nına Vıtalevna Kırsanova-Rodıonova-jazbasha ýdmýrt tiliniń ınnovatory, ol alǵashqy kitaptardy osy tilde jazdy jáne alǵashqy ýkraın-ýdmýrt sózdigin jasady.
4. Mıhaıl Romanovıch Pavlov-ýdmýrt tili, ádebıeti jáne fólklory salasyna qosqan jemisti úlesimen tanymal, ol aımaqtyń baıyrǵy ánderin alǵashqylardyń biri bolyp jazdy jáne qujattady.
5. Olga Valerıanovna Fedorova-Lojkına - ýdmýrt tili men mádenıetin alǵashqylardyń biri bolyp oqydy, ýdmýrt tilinde alǵashqy gazetter shyǵardy jáne gramatıka men basqa da oqý materıaldaryn jazdy.

Ýdmýrt tiliniń qurylymy qalaı jumys isteıdi?

Ýdmýrt tili-fın jáne eston tilderimen tyǵyz baılanysty Oral tili jáne onyń komı-Zyrán jáne Perm tilderine keıbir uqsastyqtary bar. Onyń qurylymy aglútınatıvti morfologıamen sıpattalady, ıaǵnı sózder ártúrli maǵynalar men uǵymdar úshin affıksterdi qosý arqyly jasalady. Til daýysty dybystardyń tán úılesimdiligimen jáne zat esimderdiń kúrdeli septik júıesimen erekshelenedi. Etistikterdiń konúgasıasy óte kúrdeli, ár túrli kóńil-kúılermen, aspektilermen jáne shaqtarmen, sondaı-aq kemeldi jáne jetilmegen formalar arasyndaǵy túbegeıli aıyrmashylyqpen.

Ýdmýrt tilin eń durys jolmen qalaı úırenýge bolady?

1. Tilmen tanysýdan bastańyz. Alfavıt pen aıtylym týraly bilip, gramatıka týraly negizgi túsinik alyńyz.
2. Jergilikti ýdmýrt resýrstaryn oqyp, tyńdańyz. Jergilikti jańalyqtardy tyńdap, sol tildegi mýzyka men teledıdar baǵdarlamalaryn tyńdańyz.
3. Ýdmýrt tilinde sóıleý jáne jazý jattyǵýlaryn jasańyz. Til seriktesin tabyńyz nemese tájirıbe alý úshin onlaın forýmdar men chattardy paıdalanyńyz.
4. Ýdmýrt tili kýrsynan ótińiz. Ýdmýrt kýrstaryn usynatyn kóptegen til ınstıtýttary bar jáne siz olardy Internetten taba alasyz.
5. Mádenıet pen tilge enińiz. Ýdmýrtıaǵa baryńyz jáne jergilikti dıalektiler men mádenıet týraly kóbirek bilý úshin ana tilinde sóıleıtindermen sóılesińiz.