Тутарла Удмурт Куҫар

Тутар чӗлхи-Раҫҫей Федерацийӗн составне кӗрекен Тутарстан Республикинче калаҫакан чӗлхе. Ку тӗрӗк чӗлхи, тӗрӗк, узбек тата казах чӗлхипе хурӑнташлӑ тӗрӗк чӗлхи. Ун ҫинче Азербайджан, Украинӑпа Казахстанри хӑш-пӗр чаҫсенче те калаҫаҫҫӗ. Тутар чӗлхи Тутарстанри официаллӑ чӗлхе шутланать тата вӗренӳ тата патшалӑх управленийӗн сферинче усӑ курать.

Раҫҫей империне анлӑлатса тутарстан составне кӗнӗ шкулсенче, районсенче вӗренмелли тутар чӗлхи обязательно пулса тӑчӗ. Ҫакӑ кулленхи пурнӑҫра унпа усӑ курассине чакарма пулӑшнӑ, анчах 1990-мӗш ҫулсенче чӗлхе ҫӗнӗрен чӗрӗлсе тӑрассине тӳссе ирттернӗ, мӗншӗн тесен унпа усӑ курассине хавхалантарас тӗлӗшпе вӑй хунӑ.

Куҫару патне ҫитсен документсене тутарла куҫарма пултаракан темиҫе вариант пур. Тутар чӗлхине куҫармалли чи сарӑлнӑ меслет-тутар чӗлхинчен профессиллӗ тӑлмача тара тытасси. Ҫак пахалӑха вӗсем чӗлхе нюансӗсемпе паллашаҫҫӗ. Професси тӑлмачӗсем юридически, медицина тата финанс куҫарӑвӗ евӗр уйрӑм облаҫсенче опытлӑ, ҫавӑнпа та вӗсем тӗрӗс куҫарӑва тивӗҫтерме пултараҫҫӗ.

Тепӗр вариант-автоматизациленӗ куҫару программипе усӑ курасси. Ҫак программӑсене чӗлхе йӑтса ҫӳрекенсем пулманнисене документсене хӑвӑрт та тӗп-тӗрӗс куҫарма пулӑшмалла. Вӗсем алгоритмӑпа пӗр чӗлхерен теприн ҫине ҫын хутшӑнмасӑр усӑ кураҫҫӗ. Анчах ку программӑсем документа тӗрӗсленӗ пек тӗрӗс мар пулма пултараҫҫӗ.

Ҫавӑн пекех онлайн-куҫару службисем те пур, вӗсем акӑлчанларан тутарла тӗрӗс куҫарма пултараҫҫӗ. Ҫак пулӑшусем час-часах чи йӳнӗ вариант пулса тӑраҫҫӗ, анчах вӗсем професси тӑлмачӗн пулӑшӑвӗн пахалӑхне те шантарма пултараймаҫҫӗ. Тутарла хӑвӑрт та хаклах мар йышӑну шыратӑр пулсан, ку лайӑх вариант пулма пултарать. Анчах эсир авторитетлӑ сервиспа тӗп-тӗрӗс усӑ курнине ӗненни кирлӗ.

Тутар чӗлхине куҫарма эсир мӗнле маршрут суйласа илнине пӑхмасӑрах малашлӑхри вӑй-хӑватран хӑтӑлас тесен тӗп-тӗрӗс тивӗҫтермелле. Професси куҫарӑвӗ, яланхи пекех, ҫак тӗллеве пурнӑҫламалли чи лайӑх меслет шутланать, анчах тӑкаксене пула онлайн-куҫару е компьютер программисем пулӑшма пултараҫҫӗ.

Хӑш ҫӗршывсенче тутарла калаҫаҫҫӗ?

Тутарла ытларах Раҫҫейре калаҫаҫҫӗ, унта ӑна йӑтса ҫӳрекенсем 6 миллион ытла ҫын шутланать. Унта Азербайджан, Казахстан, Кыргызстан, Турци тата Туркменистан йышши ытти ҫӗршывсенче те калаҫаҫҫӗ.

Тутар чӗлхин историйӗ мӗнле?

Тутар чӗлхи, хусан тутарӗ пекех паллӑ тутар чӗлхи, кипчак ушкӑнӗн тӗрӗк чӗлхи пулса тӑрать, ун ҫинче ытларах Тутарстан Республикинче, Раҫҫей Федерацийӗн регионӗнче калаҫаҫҫӗ. Унпа раҫҫейӗн ытти пайӗсенче, Узбекистанра тата Казахстанра та калаҫаҫҫӗ. Атӑлҫи пӑлхарсем ислам йышӑнса хальхи тутарсем пулса тӑрсан, тутар чӗлхин историйӗ 10 ӗмӗре ҫитет. Ылтӑн Орда тапхӑрӗнче (13-15 ҫ.) тутарсем монголсен пуҫ пулса тӑнӑ, тутар чӗлхи монголсемпе перси чӗлхисен вӑйлӑ витӗмне сӑнаса пӑхма пуҫланӑ. Вӑл тӗрӗк чӗлхин ытти диалекчӗсемпе, ҫавӑн пекех арабсемпе перси заемствийӗсемпе ҫыхӑннӑ контакт пирки чӗлхе ӗмӗр-ӗмӗрех пысӑк улшӑнусем тӳснӗ. Ҫавна пула вӑл хӑйӗн ҫывӑх тӑванӗсенчен уйрӑм чӗлхе пулса тӑнӑ, регионти нумай диалектсем тухнӑ. Тутарла ҫырнӑ пӗрремӗш кӗнеке 1584 ҫулта "Дивань-и Люгати-т-тӗрӗк"ятлӑ пичетленсе тухнӑ. 19 ӗмӗртен пуҫласа тутар чӗлхи Раҫҫей империне, Унтан Совет Союзне йышӑннӑ. Вӑл тутарстанра совет саманинче официаллӑ статус илнӗ, анчах сталинла тапхӑрта пусӑрӑнчӑкпа тӗл пулнӑ. 1989 ҫулта тутар алфавитне кириллицӑран латиницӑна куҫарнӑ, 1998 ҫулта Тутарстан Республики тутар чӗлхине официаллӑ тесе пӗлтернӗ. Паян ку чӗлхепе унчченхи пекех раҫҫейре, ытларах тутар общинин 8 миллион ытла ҫын калаҫать.

Тутар чӗлхине аталантарас ӗҫе пысӑк тӳпе хывнӑ топ-5 ҫынна кам кӗрет?

1. Габдулла Тукай (1850-1913): узбек, вырӑс тата тутарла ҫырнӑ тутар поэчӗ тата драматург тутар чӗлхипе литературине популяризацилес ӗҫре пысӑк вырӑн йышӑнса тӑнӑ.
2. Мирказизи аляскри (17 ӗмӗр): тутар ҫыравҫи, тутар чӗлхин чаплӑ грамматикине ҫырнӑскер, ӑна поэзи ҫырӑвӗн хӑйне евӗрлӗ стильне туса хатӗрлеме хушса ҫырнӑскер.
3. Асканави текахира (1885-1951): тутар ученӑйӗпе лингвист, тутар чӗлхин тӗпчевӗсем унӑн аталанӑвӗшӗн татӑклӑ пӗлтерӗшлӗ пулнӑ.
4. Машмедьяр Зарнакаев (19 ӗмӗр): Тутар писателӗ тата поэт, хальхи тутар словарӗ ҫырнӑскер, тутар чӗлхине стандартизацилеме пулӑшнӑскер.
5. Илдар Файзи (1926-2007): тутар писателӗпе журналист, тутарла вун-вун калавсемпе кӗнекесем ҫырнӑскер тата тутар литература чӗлхине чӗртес ӗҫе пысӑк тӳпе хывнӑскер.

Тутар чӗлхи тытӑмӗ мӗнле йӗркеленнӗ?

Тутар чӗлхи тытӑмӗ иерархинична, типлӑ агглютинативлӑ морфологи. Вӑл тӑватӑ падежран (менельник, ашшӗ-амӑшӗ, эрехпе локативлӑ) тата виҫӗ ӑруран (арҫын, хӗрарӑм тата вӑтам йӑхран) тӑрать. Глаголсем сӑн-питпе, хисеппе, кӑмӑл туртӑмӗпе пӗрлешеҫҫӗ, чӗрчунсем вара падеж тӑрӑх, йӑхпа хисеп тӑрӑх тайӑлаҫҫӗ. Чӗлхере посологсемпе пайсен кӑткӑс системи пур, ҫав система анспектсене, направление тата модаллӑха пӗлтерме пултарать.

Тутар чӗлхине тӗрӗс меслетпе мӗнле вӗренмелле?

1. Пахалӑхлӑ материалпа усӑ курма май пуррине ӗненӗр – Интернетра тата кӗнеке магазинӗсенче тутар чӗлхине вӗренмелли питӗ лайӑх ресурссем пур, ҫавӑнпа та чи пахалӑхлӑ материалпа усӑ курма май пуррине ӗненӗр.
2. Алфавитпа паллашӑр – тутар чӗлхине кириллица ҫырнӑ, ҫавӑнпа та чӗлхене вӗрениччен эсир уйрӑм алфавитпа паллашнине ӗненӗр.
3. Произведение тата ударенисене вӗренӗр – тутар чӗлхинче уҫӑ сасӑсемпе ударенисене улӑштармалли кӑткӑс системӑпа усӑ кураҫҫӗ, ҫавӑнпа та хӑвӑр сӑмахӑра практикацилӗр, ударлӑ тата пусӑмсӑр уҫӑ сасӑсем хушшинчи уйрӑмлӑха уйӑрса илме вӗренӗр.
4. Грамматика правилисемпе тата структурипе паллашӑр – базӑри грамматикӑпа предложени тытӑмӗсене Лайӑх ӑнланни кирек мӗнле чӗлхене те алла илесси ҫинчен сӑмах пынӑ чухне тӗп вырӑн йышӑнать.
5. Итлӗр, пӑхӑр та вулӑр – Итлени, пӑхса тухни, тутарла вулани сире чӗлхе янӑранине хӑнӑхма, ҫавӑн пекех словарь запасӗпе тата сӑмахсемпе ӗҫре усӑ курма пулӑшать.
6. Калаҫусем ирттерӗр – Тутарла калаҫакан Такампа Тӑтӑшах калаҫатӑр, - кирек мӗнле чӗлхене те вӗрентме чи лайӑх меслет. Малтан вӑраххӑн та ӑнланмалла калама тӑрӑшӑр, йӑнӑшсем тума ан хӑрӑр.

Удмуртла куҫару - текстсене пӗр чӗлхерен удмуртла куҫарасси. Удмурт чӗлхи-вӑтаҫӗр Раҫҫейри Удмурт Республикинче пурӑнакан удмуртсем калакан финн-угор чӗлхи. Ку чӗлхе пуян историпе культурӑллӑ, ҫавӑн пекех удмурт Республикинче официаллӑ чӗлхе шутланать. Ҫак чӗлхене тӗнчери нумай пайсенче ҫителӗксӗр тесе шутлама пулать пулин те вӑл ҫак регионта ҫуралса ӳснӗ е чӗлхепе, культурӑпа тата удмурт халӑхӗн историйӗпе кӑсӑкланакансемшӗн унчченхи пекех пӗлтерӗшлӗ чӗлхе шутланать.

Ӗҫ удмуртла куҫару патне ҫитсен пахалӑхлӑ куҫарусем йӗркелессине тивӗҫтермелле. Ҫакна удмурт чӗлхин опытлӑ куҫаруҫисем пулӑшнипе тума пулать, вӗсем чӗлхепе культура контектне пӗлеҫҫӗ. Тӑлмачӑн грамматикӑна, орфографие тата чӗлхе семантикине тӗрӗс куҫарусем тума пӗлмелле. Унсӑр пуҫне, текст оригинал патне май килнӗ таран ҫывӑх пултӑр тесен, вӗсен сӑмахсен анлӑлӑхӗпе тата нюансӗсемпе тӗп-тӗрӗс усӑ курма пӗлмелле.

Удмуртла куҫару культура хушшинчи уйрӑмлӑха ҫӗнтерме тата тӗрлӗ регионти ҫынсене пӗр-пӗрне ӑнланма шанчӑк пама пултарать. Ҫакӑ, бизнес, литература тата массӑллӑ информаци хатӗрӗсене шута илсе, кирек мӗнле облаҫпа та усӑ курма пултарать. Ҫавӑн пекех вӑл удмурт халӑхӗн культурӑпа историне упраса хӑварас тӗлӗшпе те усӑ курма пултарать, унӑн историйӗпе сассине анлӑрах аудиторие илтме май парать.

Пӗтӗмӗшпе илсен, удмуртла куҫару удмурт халӑхӗн чӗлхипе культурине ӑнланмалли калама ҫук усӑллӑ инструмент пулма пултарать. Удмурт тексчӗсене ӑнланса, ҫакӑ удмурт халӑхӗн чӗлхипе культурине хаклама тата вӗсен опытне йышӑнма май парать. Кунсӑр пуҫне, ҫакӑ культурӑсене ӑнланма тата пӗр-пӗрне ытларах пӗлме май парать.

Хӑш ҫӗршывсенче удмуртла калаҫаҫҫӗ?

Удмурт чӗлхипе ытларах Раҫҫей Атӑлҫи Тӑрӑхӗнчи Удмурт Республикинче калаҫаҫҫӗ. Ун ҫинче раҫҫейӗн ытти пайӗсенче, Ҫавӑн пекех Казахстан, Беларусь тата Финлянди йышши кӳршӗри ҫӗршывсенче те пысӑках мар общинӑсенче калаҫаҫҫӗ.

Удмурт чӗлхин историйӗ мӗнле?

Удмурт чӗлхи урал чӗлхин членӗ, финн-угор чӗлхипе тачӑ ҫыхӑннӑ. Унта 680 000 ҫынна яхӑн, ытларах Удмурт Республикинче (Раҫҫей) тата ун таврашӗнче калаҫаҫҫӗ. Унӑн ҫыруне 18 ӗмӗрте вырӑс православи священникӗсем кодификациленӗ, вӗсем кириллица ҫинче никӗсленнӗ ҫыру системине йӗркеленӗ. Ҫырӑвӑн ҫак системи 19-мӗшпе 20-мӗш ӗмӗрсем хушшинче тата анлӑланчӗ, ҫӗнелчӗ, ҫакӑ хальхи ҫырулӑх патне илсе ҫитерчӗ. Удмурт чӗлхине удмурт пурӑнакан регионсенче, ҫавӑн пекех шкулсемпе университетсенче вӗрентеҫҫӗ.

Удмурт чӗлхине аталантарас ӗҫе пысӑк тӳпе хывнӑ топ-5 ҫынна кам кӗрет?

1. Василий Иванович Алымов-лингвист тата удмурт чӗлхипе нумай ӗҫсен авторӗ, вӑл чӗлхе грамматикине тӗплӗ ҫырса, халиччен усӑ куракан нумай правилӑсемпе условисене вырнаҫтарнӑ.
2. Вячеслав Иванович Иванов - удмурт чӗлхипе культура енӗпе нумай ӗҫсен авторӗ, ҫав шутра чӗлхе грамматикипе удмурт поэзийӗн тытӑмӗнчи тӗпчевсен пӗтӗмӗшле грамматики.
3. Нина Витальевна Кирсанова-Родионова - удмурт чӗлхи енӗпе ҫӗнӗ ҫын, вӑл ҫак чӗлхепе пӗрремӗш кӗнекесем ҫырчӗ те украинла-удмуртла пӗрремӗш словарь турӗ.
4. Михаил Романович Павлов - удмурт чӗлхипе литературӑпа фольклор облаҫне хӑйӗн тухӑҫлӑ тӳпе Хывнипе Паллӑ ҫын, вӑл регионти тӗп халӑхсен юррисене ҫырса, документласа ҫырнисенчен пӗри пулнӑ.
5. Ольга Валериановна Федорова-Ложкина - удмурт чӗлхипе культурине вӗренекен пӗрремӗш ҫынсенчен пӗри, вӑл удмуртла пӗрремӗш хаҫатсем кӑларнӑ, грамматикӑпа ытти вӗренӳ материалӗсем ҫырнӑ.

Удмурт чӗлхи тытӑмӗ мӗнле йӗркеленнӗ?

Удмурт чӗлхи - урал чӗлхи, финсемпе эстон чӗлхисемпе тачӑ ҫыхӑнса тӑраканскер, вӑл коми - зырянскипе пермяк чӗлхипе пӗрпекрех. Унӑн тытӑмӗ агглютинативлӑ морфологи пулса тӑрать, ку вӑл сӑмахсем тӗрлӗ пӗлтерӗшлӗ тата ӑнлану валли аффикссем йӗркеленипе пулса тӑнине пӗлтерет. Чӗлхе уҫӑ сасӑсемпе кӑткӑс туртӑмсен пӗрпеклӗхӗпе уйрӑлса тӑрать. Глаголсем питӗ кӑткӑс, тӗрлӗ туртӑмсемпе, аспектсемпе, вӑхӑчӗ-вӑхӑчӗпе, ҫавӑн пекех туса ҫитереймен формӑсем хушшинчи никӗслӗ уйрӑмлӑхсемпе ҫыхӑнса тӑраҫҫӗ.

Удмурт чӗлхине тӗрӗс меслетпе мӗнле вӗренмелле?

1. Чӗлхепе паллашма пуҫлӑр. Алфавитпа произведени ҫинчен пӗлӗр, ҫавӑн пекех грамматика ҫинчен база представлени илетӗр.
2. Удмурт ресурсӗсене вулӑр та итлӗр. Кунти хыпарсене итлӗр те музыкӑпа телеграммӑсене ҫак чӗлхепе каласа хатӗрлӗр.
3. Удмуртла калаҫу тата ҫыру чӗлхипе усӑ курӑр. Чӗлхе партнерне тупӑр е онлайн-форумсемпе тата практикӑпа усӑ курӑр.
4. Удмурт чӗлхине вӗренӗр. Удмурт чӗлхин курсне сӗнекен чӗлхе институчӗсем нумай, эсир вӗсене онлайн тупма пултаратӑр.
5. Культурӑпа чӗлхене тиенӗр. Удмуртие кайса чӗлхе йӑтса ҫӳрекенсемпе калаҫӑр, вырӑнти диалектсемпе культура ҫинчен ытларах пӗлӗр.