Монгол Тутарла Куҫар

Монголи-Вӑтаҫӗр Азире вырнаҫнӑ, нумай ӗмӗрхи культурӑпа йӑла-йӗркепе тӑраннӑ ҫӗршыв. Монгол чӗлхипе паллӑ ҫынсемшӗн вӑл йӑтса ҫӳрекенсене ӑнланма тата вӗсемпе хутшӑнма йывӑр пулма пултарать. Анчах та монгол чӗлхинчен куҫару пулӑшӑвӗн ӳссех пыракан ыйтӑвӗ тӗнчери компанисемпе организацисене вырӑнти ҫынсемпе хутшӑнма ҫӑмӑллатать.

Монгол - алтай чӗлхи, Ун ҫинче Монголипе Китайра 5 миллиона яхӑн ҫын, ҫавӑн пекех Раҫҫей, Ҫурҫӗр Корея тата Казахстан йышши ытти ҫӗршывсенче калаҫаҫҫӗ. Ӑна кириллицӑпа усӑ курса ҫырнӑ, хӑйӗн уйрӑм диалекчӗсемпе акценчӗсем пур.

Ӗҫ монголла куҫару патне ҫитсен, проблема ҫырӑвӑн тытӑнса тӑрайман стандартизаци тытӑмӗн чӗлхинче ҫуккине кӑтартса парать. Ку документсемпе аудиозапиҫӗсене тӗрӗс куҫарни специалист-лингвистсене кансӗрлеме пултарать. Унсӑр пуҫне монгол чӗлхи нюанссемпе, произведенисемпе диалектлӑ вариацисемпе туллиех, вӗсене чӗлхе шайӗнче пурӑнса та ӗҫлемесӗр ӑнланма йывӑр.

Тӗплӗ куҫарусене гарантилес тесе монгол чӗлхинчен профессиллӗ службӑсенче чӗлхе йӑтса ҫӳрекен опытлӑ лингвистсем ӗҫлеҫҫӗ, вӗсем чӗлхен ятарлӑ диалекчӗсемпе паллашнӑ, культурӑна путнӑ вӑхӑта ирттернӗ. Вӗсем пуҫламӑш материала интерпретацилемелли нумай меслетсемпе усӑ кураҫҫӗ, вырӑнти контекста тӗпчесе пӗлни тата куҫару чӗлхипе сӑмахсен пӗлтерӗшне палӑртни кӗртеҫҫӗ.

Професси лингвисчӗсен текст е калавсен анлӑрах пӗлтерӗшне витӗм кӳме пултарнипе вырӑнти йӑласене монголла куҫарнӑ чухне культура пултарулӑхне тата вырӑнти йӑласене шута илмелле. Сӑмахран, хисеплӗ титулсем, тыткаламалли формӑсем тата этикет регион тӑрӑх улшӑнма пултараҫҫӗ, ҫавӑнпа вырӑнти формӑна ӑнланни пӗлтерӗшлӗ.

Ҫапла вара, ҫырӑвӑн стандартизаци тытӑмӗ тата унӑн кӑткӑс диалекчӗсемпе акценчӗсем ҫуккипе монголла куҫару тӗрлӗ йывӑрлӑхсемпе ҫыхӑннӑ. Опытлӑ куҫаруҫӑсем ҫак йывӑрлӑхсене ӑнланаҫҫӗ, культура тата вырӑнти йӑла нюансӗсене палӑртакан пысӑк пахалӑхлӑ куҫарусем тума хӑйсен пӗлӗвӗпе, опычӗпе усӑ кураҫҫӗ. Ҫакӑ предприятисене, организацисене тата уйрӑм ҫынсен пичӗсене чӗлхе барьерӗсене ҫӗнтерсе тухӑҫлӑ хутшӑнма тата пӗрле ӗҫлеме май парать.

Хӑш ҫӗршывсенче монголла калаҫаҫҫӗ?

Монгол чӗлхипе ытларах Монголире калаҫаҫҫӗ, анчах Китайра, Российӑра, Казахстанра Тата Вӑтаҫӗр Азири ытти чаҫсенче пурӑнакан хӑш-пӗр ҫынсем пур.

Монгол чӗлхин историйӗ мӗнле?

Монгол чӗлхи - тӗнчери чи авалхи чӗлхесенчен пӗри, хӑйӗн тымарӗсемпе 13 ӗмӗре кайнӑскер. Ку алтай чӗлхи, тӗрӗк чӗлхин монгол-маньчжур ушкӑнне тата уйгур, кыргыз тата казах чӗлхисене кӗрекен.
Монголла чӗлхе ҫинчен чи малтан асӑнни 12 ӗмӗрти "монголсен Вӑрттӑн историйӗнче", авалхи монголла ҫырнинче. Ҫак чӗлхепе Монгол империйӗн пуҫлӑхӗсемпе усӑ курнӑ, вӑл монголи ҫырулӑхӗ ҫине майӗпен куҫнӑ чухне Монголи литература чӗлхипе 18 ӗмӗрчченех Монголи тӗп литература чӗлхипе усӑ курнӑ. Вӑл литературӑпа 20-мӗш ӗмӗр пуҫламӑшӗнчех усӑ курнӑ.
Хальхи монгол чӗлхи 19 ӗмӗрте иртерех аталаннӑ, Ӑна 1924 ҫулта Монголин официаллӑ чӗлхи вырӑнне йышӑннӑ. 1930 ҫулсенчен пуҫласа вӑл нумай реформсемпе чӗлхе тасалӑхне тӳссе ирттернӗ, унта вырӑс, китай тата акӑлчан чӗлхисенчен нумай ҫӗнӗ терминсем кӗртнӗ.
Паян Монголире пурӑнакан хӑш-пӗр ҫынсем халӗ те классикла монголла калаҫаҫҫӗ, анчах ҫӗршыври ҫынсенчен нумайӑшӗ хальхи монгол чӗлхипе усӑ кураҫҫӗ. Монголла та раҫҫей, Китай тата шалти Монголин хӑш-пӗр пайӗсенче калаҫаҫҫӗ.

Монгол чӗлхине вӗренес ӗҫе пысӑк тӳпе хывнӑ топ-5 ҫынна кам кӗрет?

1. Наталья Гаерлан-лингвист тата гварди университечӗн монголла чӗлхин профессорӗ 2. Гомбойв Очирбат – Монголи премьер-министрӗ пулнӑскер тата монгол чӗлхипе пӗтӗм тӗнчипе паллӑ эксперт. 3. Ундарма Джамсран – монгол чӗлхипе литературин хисеплӗ профессорӗ 4. Туурбаатар болмаа-хальхи монгол синтаксисӗпе фонологин паллӑ теоретикӗ 5. Бодо Вебер-информатика профессорӗ тата монголла инновациллӗ шутлав хатӗрӗсем тӑвакан

Монгол чӗлхи структури мӗнле йӗркеленнӗ?

Монгол чӗлхи монгол чӗлхипе ҫыхӑннӑ тата структура енӗпе агглютинативлӑ. Ку вӑл-сӑмах ҫаврӑнӑшӗн тӗп принципӗсем тымар ҫумне аффикссем хушасси, тымарне икӗ хут ӳстересси е чӑн-чӑн сӑмахсенчен тухӑҫлӑ чӗлхе пулса тӑрать. Монгол чӗлхинче субъект-объект-глагол сӑмахӗсен йӗрки пур, падеж йышши грамматика функцийӗсене палӑртма послогсемпе усӑ кураҫҫӗ.

Монгол чӗлхине тӗрӗс меслетпе мӗнле вӗренмелле?

1. Тӗпрен пуҫлӑр. Эсир чӗлхен тӗп сассисене тата сӑмахсене тӗрӗс калама вӗреннине ӗненӗр. Монгол произведенийӗпе лайӑх кӗнеке илӗр те ӑна вӗренме пӗр вӑхӑт сая ярӑр.
2. Монгол чӗлхин грамматикипе паллашӑр. Монгол грамматикипе кӗнеке илӗр те правилӑсене вӗренӗр.
3. Монголла калаҫура усӑ курӑр. Онлайн-ресурссемпе, кӗнекесемпе, аудиопрограммӑсемпе тата онлайн-чӗлхе репетиторӗсемпе усӑ курӑр, вӗсем хӑйсен калаҫури хӑнӑхӑвӗсене практикацилеме тата лайӑхлатма тӑрӑшаҫҫӗ.
4. Словарьсен запасне вӗренӗр. Лайӑх словарь пуҫлӑр та кашни кунах словарьсен запасне ҫӗнӗ сӑмахсемпе тултарӑр. Вӗсемпе калаҫура усӑ курма ан манӑр.
5. Вулӑр та монгол чӗлхине итлӗр. Кӗнекесене вулӑр, фильмсене пӑхӑр та монгол чӗлхипе ҫырнӑ подкастсене итлӗр. Ҫакӑ сире чӗлхепе паллашма, ҫавӑн пекех хӑвӑрӑн словарь запасне анлӑлатма пулӑшать.
6. Репетитор тупӑр. Чӗлхе йӑтса ҫӳрекенпе ӗҫлени чӑнах та ют чӗлхене вӗренни усӑллӑ пулма пултарать. Хӑвӑра уйрӑм тимлӗх уйӑрма тата малашне лайӑхланма пулӑшакан опытлӑ репетитор тупма тӑрӑшӑр.

Тутар чӗлхи-Раҫҫей Федерацийӗн составне кӗрекен Тутарстан Республикинче калаҫакан чӗлхе. Ку тӗрӗк чӗлхи, тӗрӗк, узбек тата казах чӗлхипе хурӑнташлӑ тӗрӗк чӗлхи. Ун ҫинче Азербайджан, Украинӑпа Казахстанри хӑш-пӗр чаҫсенче те калаҫаҫҫӗ. Тутар чӗлхи Тутарстанри официаллӑ чӗлхе шутланать тата вӗренӳ тата патшалӑх управленийӗн сферинче усӑ курать.

Раҫҫей империне анлӑлатса тутарстан составне кӗнӗ шкулсенче, районсенче вӗренмелли тутар чӗлхи обязательно пулса тӑчӗ. Ҫакӑ кулленхи пурнӑҫра унпа усӑ курассине чакарма пулӑшнӑ, анчах 1990-мӗш ҫулсенче чӗлхе ҫӗнӗрен чӗрӗлсе тӑрассине тӳссе ирттернӗ, мӗншӗн тесен унпа усӑ курассине хавхалантарас тӗлӗшпе вӑй хунӑ.

Куҫару патне ҫитсен документсене тутарла куҫарма пултаракан темиҫе вариант пур. Тутар чӗлхине куҫармалли чи сарӑлнӑ меслет-тутар чӗлхинчен профессиллӗ тӑлмача тара тытасси. Ҫак пахалӑха вӗсем чӗлхе нюансӗсемпе паллашаҫҫӗ. Професси тӑлмачӗсем юридически, медицина тата финанс куҫарӑвӗ евӗр уйрӑм облаҫсенче опытлӑ, ҫавӑнпа та вӗсем тӗрӗс куҫарӑва тивӗҫтерме пултараҫҫӗ.

Тепӗр вариант-автоматизациленӗ куҫару программипе усӑ курасси. Ҫак программӑсене чӗлхе йӑтса ҫӳрекенсем пулманнисене документсене хӑвӑрт та тӗп-тӗрӗс куҫарма пулӑшмалла. Вӗсем алгоритмӑпа пӗр чӗлхерен теприн ҫине ҫын хутшӑнмасӑр усӑ кураҫҫӗ. Анчах ку программӑсем документа тӗрӗсленӗ пек тӗрӗс мар пулма пултараҫҫӗ.

Ҫавӑн пекех онлайн-куҫару службисем те пур, вӗсем акӑлчанларан тутарла тӗрӗс куҫарма пултараҫҫӗ. Ҫак пулӑшусем час-часах чи йӳнӗ вариант пулса тӑраҫҫӗ, анчах вӗсем професси тӑлмачӗн пулӑшӑвӗн пахалӑхне те шантарма пултараймаҫҫӗ. Тутарла хӑвӑрт та хаклах мар йышӑну шыратӑр пулсан, ку лайӑх вариант пулма пултарать. Анчах эсир авторитетлӑ сервиспа тӗп-тӗрӗс усӑ курнине ӗненни кирлӗ.

Тутар чӗлхине куҫарма эсир мӗнле маршрут суйласа илнине пӑхмасӑрах малашлӑхри вӑй-хӑватран хӑтӑлас тесен тӗп-тӗрӗс тивӗҫтермелле. Професси куҫарӑвӗ, яланхи пекех, ҫак тӗллеве пурнӑҫламалли чи лайӑх меслет шутланать, анчах тӑкаксене пула онлайн-куҫару е компьютер программисем пулӑшма пултараҫҫӗ.

Хӑш ҫӗршывсенче тутарла калаҫаҫҫӗ?

Тутарла ытларах Раҫҫейре калаҫаҫҫӗ, унта ӑна йӑтса ҫӳрекенсем 6 миллион ытла ҫын шутланать. Унта Азербайджан, Казахстан, Кыргызстан, Турци тата Туркменистан йышши ытти ҫӗршывсенче те калаҫаҫҫӗ.

Тутар чӗлхин историйӗ мӗнле?

Тутар чӗлхи, хусан тутарӗ пекех паллӑ тутар чӗлхи, кипчак ушкӑнӗн тӗрӗк чӗлхи пулса тӑрать, ун ҫинче ытларах Тутарстан Республикинче, Раҫҫей Федерацийӗн регионӗнче калаҫаҫҫӗ. Унпа раҫҫейӗн ытти пайӗсенче, Узбекистанра тата Казахстанра та калаҫаҫҫӗ. Атӑлҫи пӑлхарсем ислам йышӑнса хальхи тутарсем пулса тӑрсан, тутар чӗлхин историйӗ 10 ӗмӗре ҫитет. Ылтӑн Орда тапхӑрӗнче (13-15 ҫ.) тутарсем монголсен пуҫ пулса тӑнӑ, тутар чӗлхи монголсемпе перси чӗлхисен вӑйлӑ витӗмне сӑнаса пӑхма пуҫланӑ. Вӑл тӗрӗк чӗлхин ытти диалекчӗсемпе, ҫавӑн пекех арабсемпе перси заемствийӗсемпе ҫыхӑннӑ контакт пирки чӗлхе ӗмӗр-ӗмӗрех пысӑк улшӑнусем тӳснӗ. Ҫавна пула вӑл хӑйӗн ҫывӑх тӑванӗсенчен уйрӑм чӗлхе пулса тӑнӑ, регионти нумай диалектсем тухнӑ. Тутарла ҫырнӑ пӗрремӗш кӗнеке 1584 ҫулта "Дивань-и Люгати-т-тӗрӗк"ятлӑ пичетленсе тухнӑ. 19 ӗмӗртен пуҫласа тутар чӗлхи Раҫҫей империне, Унтан Совет Союзне йышӑннӑ. Вӑл тутарстанра совет саманинче официаллӑ статус илнӗ, анчах сталинла тапхӑрта пусӑрӑнчӑкпа тӗл пулнӑ. 1989 ҫулта тутар алфавитне кириллицӑран латиницӑна куҫарнӑ, 1998 ҫулта Тутарстан Республики тутар чӗлхине официаллӑ тесе пӗлтернӗ. Паян ку чӗлхепе унчченхи пекех раҫҫейре, ытларах тутар общинин 8 миллион ытла ҫын калаҫать.

Тутар чӗлхине аталантарас ӗҫе пысӑк тӳпе хывнӑ топ-5 ҫынна кам кӗрет?

1. Габдулла Тукай (1850-1913): узбек, вырӑс тата тутарла ҫырнӑ тутар поэчӗ тата драматург тутар чӗлхипе литературине популяризацилес ӗҫре пысӑк вырӑн йышӑнса тӑнӑ.
2. Мирказизи аляскри (17 ӗмӗр): тутар ҫыравҫи, тутар чӗлхин чаплӑ грамматикине ҫырнӑскер, ӑна поэзи ҫырӑвӗн хӑйне евӗрлӗ стильне туса хатӗрлеме хушса ҫырнӑскер.
3. Асканави текахира (1885-1951): тутар ученӑйӗпе лингвист, тутар чӗлхин тӗпчевӗсем унӑн аталанӑвӗшӗн татӑклӑ пӗлтерӗшлӗ пулнӑ.
4. Машмедьяр Зарнакаев (19 ӗмӗр): Тутар писателӗ тата поэт, хальхи тутар словарӗ ҫырнӑскер, тутар чӗлхине стандартизацилеме пулӑшнӑскер.
5. Илдар Файзи (1926-2007): тутар писателӗпе журналист, тутарла вун-вун калавсемпе кӗнекесем ҫырнӑскер тата тутар литература чӗлхине чӗртес ӗҫе пысӑк тӳпе хывнӑскер.

Тутар чӗлхи тытӑмӗ мӗнле йӗркеленнӗ?

Тутар чӗлхи тытӑмӗ иерархинична, типлӑ агглютинативлӑ морфологи. Вӑл тӑватӑ падежран (менельник, ашшӗ-амӑшӗ, эрехпе локативлӑ) тата виҫӗ ӑруран (арҫын, хӗрарӑм тата вӑтам йӑхран) тӑрать. Глаголсем сӑн-питпе, хисеппе, кӑмӑл туртӑмӗпе пӗрлешеҫҫӗ, чӗрчунсем вара падеж тӑрӑх, йӑхпа хисеп тӑрӑх тайӑлаҫҫӗ. Чӗлхере посологсемпе пайсен кӑткӑс системи пур, ҫав система анспектсене, направление тата модаллӑха пӗлтерме пултарать.

Тутар чӗлхине тӗрӗс меслетпе мӗнле вӗренмелле?

1. Пахалӑхлӑ материалпа усӑ курма май пуррине ӗненӗр – Интернетра тата кӗнеке магазинӗсенче тутар чӗлхине вӗренмелли питӗ лайӑх ресурссем пур, ҫавӑнпа та чи пахалӑхлӑ материалпа усӑ курма май пуррине ӗненӗр.
2. Алфавитпа паллашӑр – тутар чӗлхине кириллица ҫырнӑ, ҫавӑнпа та чӗлхене вӗрениччен эсир уйрӑм алфавитпа паллашнине ӗненӗр.
3. Произведение тата ударенисене вӗренӗр – тутар чӗлхинче уҫӑ сасӑсемпе ударенисене улӑштармалли кӑткӑс системӑпа усӑ кураҫҫӗ, ҫавӑнпа та хӑвӑр сӑмахӑра практикацилӗр, ударлӑ тата пусӑмсӑр уҫӑ сасӑсем хушшинчи уйрӑмлӑха уйӑрса илме вӗренӗр.
4. Грамматика правилисемпе тата структурипе паллашӑр – базӑри грамматикӑпа предложени тытӑмӗсене Лайӑх ӑнланни кирек мӗнле чӗлхене те алла илесси ҫинчен сӑмах пынӑ чухне тӗп вырӑн йышӑнать.
5. Итлӗр, пӑхӑр та вулӑр – Итлени, пӑхса тухни, тутарла вулани сире чӗлхе янӑранине хӑнӑхма, ҫавӑн пекех словарь запасӗпе тата сӑмахсемпе ӗҫре усӑ курма пулӑшать.
6. Калаҫусем ирттерӗр – Тутарла калаҫакан Такампа Тӑтӑшах калаҫатӑр, - кирек мӗнле чӗлхене те вӗрентме чи лайӑх меслет. Малтан вӑраххӑн та ӑнланмалла калама тӑрӑшӑр, йӑнӑшсем тума ан хӑрӑр.