Томтор Мари Казах Тылбаастаа

Горно-марийский язык является уникальным диалектом финно-угорской языковой семьи и в основном используется меньшинством горно-марийского народа, населяющим регионы России, Эстонии и Финляндии. Ити төһө да аҕыйах ахсааннаах буоллар, хайа-Мари омук культурнай уратытыгар наһаа улахан суолталаах. Онон бу тылы харыстааһыҥҥа Горнайтан көһөрүү өҥөтүн курдук инициатива көмөтүнэн өссө болҕомто ууруллар.

Кэнники сылларга марийскайы кытта тылбаас өҥөтө билигин даҕаны биллэ илик. Бу сороҕор хайа тылын маркер быһыытынан уратытын, ону тэҥэ онлайн тылбаас өҥөтө киэҥник тарҕаммытын кытта сибээстээх. Онлайн- тылбаас өҥөтүн туһаннахха, Горнай тылын илдьэ сылдьар дьон аан дойду үрдүнэн араас тылынан саҥарааччылары кытта бодоруһуохтарын сөп. Ону таһынан онлайн- тылбаас өҥөтө эмиэ Горнай Марияҕа суруллубут дьоһун докумуоннары уонна литератураны көһөрүүнү атын тылларга туһаныахха сөп.

Горнайтан тылбаасчыт өҥөтүнэн араас ньыманан туһаныахха сөп. Холобур, кинилэри бу тылы билбэт дьоҥҥо анаан хайа- Мари тылын актердара кыттыылаах киинэлэргэ эбэтэр тэлэбиидэнньэни оҥорорго туһаныахха сөп. Кинилэр эмиэ төрөөбүт тыл, юридическай докумуоннар уонна оннооҕор оскуола учебниктара, Горнай мари тылынан тылбаас курдук дьоһун суолталаах докумуоннары тылбаастааһыҥҥа туһаныахтарын сөп. Маны таһынан хайа- марийскайы кытта тылбаас өҥөтүн туһаныы эмиэ ити тылынан саҥарар, эбэтэр тылдьыты уонна учебниктары оҥорорго туһаныллыан сөп.

Горнайтан тылбаас өҥөтө бу дьоһун тылы харыстааһыҥҥа тугунан да сыаналаммат өҥөнү оҥороллор. Литератураны, киинэлэри уонна да атын суолталаах докумуоннары Горнай марийскайдыы тылбаастаан, Горнай тылын илдьэ сылдьар дьон атын омуктары кытта бодоруһуохтарын сөп. Горнайтан көһүү өҥөтүн бэрийэн, дьон- сэргэ бу умсугутуулаах тылы кытта билсэр, ол эрээри кини тыыннаах хаалыытын инникитин хааччыйарыгар көмөлөһөр.

Хайа дойдуларга Горнайга ханнык дойдуларга этэллэрий?

Горнайга Арассыыйа уонна Беларусь тылларыгар этэллэр.

Хайа-Мария тылын историята хайдаҕый?

Хайа- Мари тыла-Арассыыйа хайа омуга диир Урал тыла. Бу тыл аан бастаан 17- с үйэ ортотугар докумуон оҥоһуллубута, нуучча чинчийээччилэр уонна учуонайдар бу региоҥҥа Марий омугун айанныыр туһунан отчуоту оҥорон барбыттара. 19 үйэ саҕаланыытыгар лингвистэр норуокка туһаныыны киэҥник тарҕатыыга уонна тарҕатыыга салгыы докумуонунан барбыттара. Сэбиэскэй былаас саҕана кини оскуолаларга үөрэммит уонна элбэх официальнай докумуоннарга туттуллубут буолан, бу тыл ахсаана лаппа улаатта. Сэбиэскэй Сойуус эстибитин кэннэ бу тылы сөргүтүү тохтоото, үгүс эдэр дьон үөрэтэллэр уонна туһаналлар.

Хайа тылын сайдыытыгар саамай улахан кылааты киллэрбит топ- 5 киһиттэн кимнээх киирэрий?

1. Павел Чудинов-горно- марийский ученай, 1973 сыллаахха таһаарбыт хайа- марийского энциклопедиятын бастакы сүһүөх автора.
2. Павел Пентков-икки тылдьыт автора, олортон биирдэстэрэ 2003 сыллаахха, иккиһэ - 2017 с. бэчээттэммитэ.
3. Татьяна Рудина - Горнай тылын үөрэтэр бастакы курстарын тэрийээччитэ.
4. Юрий Макаров-Горнай лингвиһэ,1983 с. хайа- Мари тылын бастакы учебнига.
5. Анна Кузнецова-горно- марийского языка, тылдьыт уонна үөрэх матырыйаалларын грамматикатыгар хас да учебниктар автордара.

Хайа- марийскэй тыл структурата хайдах оҥоһулунна?

Мари тыла Урал тылларыгар, чуолаан волж- финскэй салаатыгар сыһыаннаах. Бу агглютинативнай тыл, ол аата суффикс эбэн этиигэ олоҕуран тылы үөскэтэр, грамматическай сыһыаны көрдөрөр. Холобур, контекска уонна эбиллибит суффикстан тутулуктанан биир эмиэ "кинигэ"," кинигэлэр "эбэтэр" кинигэ ааҕыы "диэн суолталаах буолуон сөп. Кини ону сэргэ аһаҕас дорҕоон дьүөрэлэһиилэрин туһанар, бу ойууну өйүүр тылга туһааннаах аһаҕас дорҕооннору уларытыыны ирдиир. Горнайга гендернэй уратыта суох, онтон атын финно- угорскай тыллартан киирии тыллар ахсааннара хааччахтаммытыттан, атын тыллартан киирии тыллары ылыы аҕыйаҕыттан ааҕыллар.

Хайа- Мари тылын ордук сөпкө үөрэтиэххэ сөбүй?

1. Тылы үөрэтэргэ бастыҥ ньыма - ол кини төбөтүн кытта тиэйиллиэхтээх. Тыл грамматикатын, айымньытын уонна тылдьыт саппааһын туһунан өйдөбүлү ылаары, Горнай тылын илдьэ сылдьыҥ.
2. Алфавиты үөрэтиҥ: эһиги саҥа тылы уонна этиилэри үөрэтиэххит иннинэ Горнай Мари тылын алфавитын кытта билсэр улахан суолталаах.
3. Боростуой тыллартан уонна этиилэртэн саҕалаан: биир нэдиэлэ күнэ, нэдиэлэ күнэ, ону тэҥэ "дорообо", "көрсүөххэ диэри", "баһаалыста" уонна "махтал"курдук боростуой этиилэри өйүөххэ.
4. Клилл Мари: эһиги региоҥҥутугар кыаххыт баар буоллаҕына, онлайн- онлайн тыллары чинчийэр дьарыкка суруттарыаххытын сеп. Билиэххит дуо, ханнык эмэ олохтоох университеттар үөрэххэ туттарсаллар.
5. Эргиччи туттуҥ: саҥа тылы үөрэтиигэ сүрүн хайысха буолар. Күн аайы олоххо киирэргэ дьулуһуҥ уонна бу тылы күннээҕи олоххутугар киллэрэр ньымалары Булуҥ. Сахалыы Истиҥ- иһирэх тыллары, этиилэри умнумаҥ.

Бу дойду космополитичнай туруктанарын быһыытынан, казах тыла ордук суолталаах процеһынан кубулуйар. Аан дойду рыногар улаатыаҕыттан казах тыла чуолкай тылбаас өҥөтүгэр наадыйыы улаатар. Казах тылын атын тылларга тылбаастааһын уустук процесс буолуон сөп уонна хаачыстыбалаахтык көһөрүү тылы уонна кини грамматикатын, ону тэҥэ дойдулар икки ардыларыгар культурнай уратылара улахан суолталаах.

Казахстаҥҥа, сүрүннээн Казахстаҥҥа, ол эрээри Узбекистаҥҥа, Кытайга, Кыргызстаҥҥа, Россия уонна да атын сэбиэскэй өрөспүүбүлүкэлэргэ саҥарыллар казах тыла. Үйэлэрин тухары араб, перс уонна нуучча тыллара сабыдыаллаабыттара. Тыл түөрт диалектан турар: Соҕуруу, Хоту, Соҕуруулуу- Илин уонна Арҕаа. Ханнык диалегтан көрөн, сорох грамматика быраабылалара уларыйыахтарын сөп. Ол түмүгэр тылбаас бырайыага киириэн иннинэ хас биирдии диалегы өйдүүрэ улахан суолталаах.

Ону таһынан тылы ылыныыга сабыдыаллыыр культурнай нюанстарга уйан сыһыан олус суолталаах. Холобур, формальнай тыл дьыалабыай боппуруостары дьүүллэһиигэ сотору- сотору туттуллар, оттон ньыма тыл сыыһа- халты кэпсэтэр ордук табыгастаах. Ону тэҥэ тылбаасчыт сааһы аахтахха, эдэр тылбаасчыт урукку тыллары эбэтэр этиилэрин билбэттэрэ улахан суолталаах.

Дьэ, тылбаасчыттар алфавиты уонна тыл суругун тиһигин кытта билсэр дьоһун суолталаах. Казах тыла үс араас алфавитынан суруллубута эрээри, бүгүн саамай элбэхтик кириллица туһаныллар. Ону таһынан тылга тылга болҕомтоҕо ылыллыахтаах бэйэ суругунан бэлиэтээһиннэрэ бааллар.

Түмүктээн эттэххэ, казах тылын, кини диалектарын, культурнай нюстарын уонна алфавитын өйдөбүллэрин ирдиир. Бу аспектары барытын болҕомтоҕо ылан, тылбаасчыттар үрдүк хаачыстыбаны хааччыйыахтарын сөп, кинилэр толкуйдаммыт иһитиннэрии чуолкай биэрэр.

Казах тылын ханнык дойдуларга этэллэрий?

Казахстаҥҥа, Казахстаҥҥа, ону таһынан Кытайга уонна Кытай сорох чаастарыгар, Афганистаҥҥа, Турцияҕа уонна Монголияҕа официальнай тыл буолар.

Казах тылын историята хайдаҕый?

Казах тылын историята 1400- с сыллардаахха аан бастаан киин Азия истиэптэригэр олорор түрк тыллаах омуктарга сурук- Бичик быһыытынан туттуллубута. Казах тылыгар элбэх тыл атын түүр тылларыттан, ону таһынан перс, араб уонна нуучча тылларыттан киирбиттэр дииллэр. 18- с үйэҕэ Казахстаҥҥа олорор Казахстан тыла буолбут, онтон сталинскай кэм кэнниттэн 1996 с. Казахстан официальнай тылларынан буолбут. Билигин онно 11 мөлүйүөнтэн тахса киһи, сүрүннээн Казахстаҥҥа, Узбекистаҥҥа уонна Россияҕа бааллар.

Казах тылын сайдыытыгар саамай улахан кылааты киллэрбит топ- 5 киһиттэн кимнээх киирэрий?

1. Абай Куннанбайула (1845-1904) - аныгы казах литературатын аҕатын быһыытынан киэҥник биллэр, поэт уонна философ, саҥа литературнай стили киллэрбит уонна саҥаттан саҥаттарбыт.
2. Магадан (1866-1938) - аныгы казах тылын суругун стандартыыр суруйааччы уонна педагог.
3. Мухтар Аузов (1897-1961) - уһулуччулаах суруйааччы, драматург уонна Советскай Казахстан үөрэҕириитин бастакы министрэ, аныгы казах тылын кодификацияны уонна сайыннарыы.
4. Габит Мусрепов (1894-1937) казах тылын сайдыытыгар урут кылааты киллэрбит лингвист, педагог уонна этнограф.
5. Ерлан Нсанбаев (1903-1971) казах тылын модернизациялааһыҥҥа сүҥкэн кылааты киллэрбит казах тылын академиятын төрүттээччитэ.

Казах тылын структурата хайдаҕый?

Казах тылын структурата агглютинативнай. Ол аата тыллара морфем холбоһуктарынан үөскээн, хас биирдиилэрэ биир суолталаахтарын көрдөрөр. Казах тыла эмиэ эргативнай-абсолютнай синтаксис, ол аата уларыйбат этии уонна көһө сылдьар этии эбийиэктэрэ биир уонна биир тылынан бэлиэтэниэхтэрин сөп. Туохтуур тоҕус падежтара уонна алта бириэмэлэрэ эмиэ бааллар.

Казах тыла ордук сөптөөх ньыманан үөрэтэрий?

1. Төрүт үгэһи үөрэтииттэн саҕалааҥ. Алфавиты үөрэтиҥ уонна хайдах ааҕаргытын, суруйаргытын уонна этэргитин билиһиннэриҥ. 2. Грамматика уонна этии структуратын төрдүн үөрэтиҥ. Интернеккэ туһалаах ресурсалары булуоххутун сөп. 3. Казах музыкатын истиҥ уонна казах киинэлэрин уонна тэлэбиидэнньэлэрин көрүҥ, кэпсэтии тылын билсиҥ. 4. Практикаланыҥ репетитор эбэтэр носителем языка. Бу тылга кэпсэтиини уонна истиини олоххо киллэрии улахан суолталаах. 5. Үөрэҕин салҕааҥ. Күн аайы тылы үөрэтиигэ уонна туһаныыга бириэмэни биэриҥ. 6. Культураҕа тиэйиҥ. Кинигэни ааҕыы, музыканы истии уонна казах олоҕун- дьаһаҕын кытта билсиһии эһиэхэ көмөлөһүөҕэ.