Томтор Мари Сунданскай Тылбаастаа

Горно-марийский язык является уникальным диалектом финно-угорской языковой семьи и в основном используется меньшинством горно-марийского народа, населяющим регионы России, Эстонии и Финляндии. Ити төһө да аҕыйах ахсааннаах буоллар, хайа-Мари омук культурнай уратытыгар наһаа улахан суолталаах. Онон бу тылы харыстааһыҥҥа Горнайтан көһөрүү өҥөтүн курдук инициатива көмөтүнэн өссө болҕомто ууруллар.

Кэнники сылларга марийскайы кытта тылбаас өҥөтө билигин даҕаны биллэ илик. Бу сороҕор хайа тылын маркер быһыытынан уратытын, ону тэҥэ онлайн тылбаас өҥөтө киэҥник тарҕаммытын кытта сибээстээх. Онлайн- тылбаас өҥөтүн туһаннахха, Горнай тылын илдьэ сылдьар дьон аан дойду үрдүнэн араас тылынан саҥарааччылары кытта бодоруһуохтарын сөп. Ону таһынан онлайн- тылбаас өҥөтө эмиэ Горнай Марияҕа суруллубут дьоһун докумуоннары уонна литератураны көһөрүүнү атын тылларга туһаныахха сөп.

Горнайтан тылбаасчыт өҥөтүнэн араас ньыманан туһаныахха сөп. Холобур, кинилэри бу тылы билбэт дьоҥҥо анаан хайа- Мари тылын актердара кыттыылаах киинэлэргэ эбэтэр тэлэбиидэнньэни оҥорорго туһаныахха сөп. Кинилэр эмиэ төрөөбүт тыл, юридическай докумуоннар уонна оннооҕор оскуола учебниктара, Горнай мари тылынан тылбаас курдук дьоһун суолталаах докумуоннары тылбаастааһыҥҥа туһаныахтарын сөп. Маны таһынан хайа- марийскайы кытта тылбаас өҥөтүн туһаныы эмиэ ити тылынан саҥарар, эбэтэр тылдьыты уонна учебниктары оҥорорго туһаныллыан сөп.

Горнайтан тылбаас өҥөтө бу дьоһун тылы харыстааһыҥҥа тугунан да сыаналаммат өҥөнү оҥороллор. Литератураны, киинэлэри уонна да атын суолталаах докумуоннары Горнай марийскайдыы тылбаастаан, Горнай тылын илдьэ сылдьар дьон атын омуктары кытта бодоруһуохтарын сөп. Горнайтан көһүү өҥөтүн бэрийэн, дьон- сэргэ бу умсугутуулаах тылы кытта билсэр, ол эрээри кини тыыннаах хаалыытын инникитин хааччыйарыгар көмөлөһөр.

Хайа дойдуларга Горнайга ханнык дойдуларга этэллэрий?

Горнайга Арассыыйа уонна Беларусь тылларыгар этэллэр.

Хайа-Мария тылын историята хайдаҕый?

Хайа- Мари тыла-Арассыыйа хайа омуга диир Урал тыла. Бу тыл аан бастаан 17- с үйэ ортотугар докумуон оҥоһуллубута, нуучча чинчийээччилэр уонна учуонайдар бу региоҥҥа Марий омугун айанныыр туһунан отчуоту оҥорон барбыттара. 19 үйэ саҕаланыытыгар лингвистэр норуокка туһаныыны киэҥник тарҕатыыга уонна тарҕатыыга салгыы докумуонунан барбыттара. Сэбиэскэй былаас саҕана кини оскуолаларга үөрэммит уонна элбэх официальнай докумуоннарга туттуллубут буолан, бу тыл ахсаана лаппа улаатта. Сэбиэскэй Сойуус эстибитин кэннэ бу тылы сөргүтүү тохтоото, үгүс эдэр дьон үөрэтэллэр уонна туһаналлар.

Хайа тылын сайдыытыгар саамай улахан кылааты киллэрбит топ- 5 киһиттэн кимнээх киирэрий?

1. Павел Чудинов-горно- марийский ученай, 1973 сыллаахха таһаарбыт хайа- марийского энциклопедиятын бастакы сүһүөх автора.
2. Павел Пентков-икки тылдьыт автора, олортон биирдэстэрэ 2003 сыллаахха, иккиһэ - 2017 с. бэчээттэммитэ.
3. Татьяна Рудина - Горнай тылын үөрэтэр бастакы курстарын тэрийээччитэ.
4. Юрий Макаров-Горнай лингвиһэ,1983 с. хайа- Мари тылын бастакы учебнига.
5. Анна Кузнецова-горно- марийского языка, тылдьыт уонна үөрэх матырыйаалларын грамматикатыгар хас да учебниктар автордара.

Хайа- марийскэй тыл структурата хайдах оҥоһулунна?

Мари тыла Урал тылларыгар, чуолаан волж- финскэй салаатыгар сыһыаннаах. Бу агглютинативнай тыл, ол аата суффикс эбэн этиигэ олоҕуран тылы үөскэтэр, грамматическай сыһыаны көрдөрөр. Холобур, контекска уонна эбиллибит суффикстан тутулуктанан биир эмиэ "кинигэ"," кинигэлэр "эбэтэр" кинигэ ааҕыы "диэн суолталаах буолуон сөп. Кини ону сэргэ аһаҕас дорҕоон дьүөрэлэһиилэрин туһанар, бу ойууну өйүүр тылга туһааннаах аһаҕас дорҕооннору уларытыыны ирдиир. Горнайга гендернэй уратыта суох, онтон атын финно- угорскай тыллартан киирии тыллар ахсааннара хааччахтаммытыттан, атын тыллартан киирии тыллары ылыы аҕыйаҕыттан ааҕыллар.

Хайа- Мари тылын ордук сөпкө үөрэтиэххэ сөбүй?

1. Тылы үөрэтэргэ бастыҥ ньыма - ол кини төбөтүн кытта тиэйиллиэхтээх. Тыл грамматикатын, айымньытын уонна тылдьыт саппааһын туһунан өйдөбүлү ылаары, Горнай тылын илдьэ сылдьыҥ.
2. Алфавиты үөрэтиҥ: эһиги саҥа тылы уонна этиилэри үөрэтиэххит иннинэ Горнай Мари тылын алфавитын кытта билсэр улахан суолталаах.
3. Боростуой тыллартан уонна этиилэртэн саҕалаан: биир нэдиэлэ күнэ, нэдиэлэ күнэ, ону тэҥэ "дорообо", "көрсүөххэ диэри", "баһаалыста" уонна "махтал"курдук боростуой этиилэри өйүөххэ.
4. Клилл Мари: эһиги региоҥҥутугар кыаххыт баар буоллаҕына, онлайн- онлайн тыллары чинчийэр дьарыкка суруттарыаххытын сеп. Билиэххит дуо, ханнык эмэ олохтоох университеттар үөрэххэ туттарсаллар.
5. Эргиччи туттуҥ: саҥа тылы үөрэтиигэ сүрүн хайысха буолар. Күн аайы олоххо киирэргэ дьулуһуҥ уонна бу тылы күннээҕи олоххутугар киллэрэр ньымалары Булуҥ. Сахалыы Истиҥ- иһирэх тыллары, этиилэри умнумаҥ.

Сунтаар-Индонезияҕа биир саамай тарҕаммыт тыл. Кини австронезийскай тыл дьиэ кэргэнин сорҕото буолар, онно Сунтаар регионугар 40 мөлүйүөнтэн тахса киһи саҥараллар. Үгүс сыллар усталарыгар бу тыл элбэх лингвистэри, ученайдары үөрэтэр предмет этэ уонна кини дириҥ силистээх- мутуктаах, дириҥ силистээх- мутуктаах культурнай историялаах.

Сунтаар тылыттан тылбаас бу тылы билии уонна билинии биир дьоһун сорҕото буолар. Аан дойду үрдүнэн аҕыйах ахсааннаах тыл этээччилэр ахсааннарыгар сыһыаннаан, аан дойду үрдүнэн матырыйааллар уонна ресурсалар баар буолалларын учуоттаан, барыларыгар чаҕылхай, тиийимтиэ буоларын ситиһиэххэ наада.

Сунтаар тылыгар тылбаас хас да араас ньымата баар, ханнык тииптээх матырыйаалтан көрөн. Холобур, итэҕэл тиэкистэрэ улахан чуолкайдык, ону тэҥэ итэҕэл символиктарын уонна ритуаллар. Уопсай тылбаастар үгүстүк тылбаастаныахтарын сөп, бу ураты түгэҥҥэ үгүстүк бу салааҕа анал билиилээх профессиональнай тылбаасчыттар ирдэнэллэр.

Сунтаар тылыттан тылбаас тыл эрэ буолбатах диэн суолталаах. Тыл култуура сорҕото буоларын быһыытынан, итиннэ суданскай тылынан матырыйааллары ситиһиилээхтик көһөрүү наадатын учуоттуур элбэх нюст баар. Бу тылы баһылааһын анал таһымын уонна уопутун, ону сэргэ олохтоох үгэһи, култуураны өйдөтүү ирдэнэр.

Тылбаас өҥөтүн биэриини таһынан Сунтаар тыла тыыннаах уонна аныгы усулуобуйаҕа хааларыгар көмөлөһөр атын ньымалар эмиэ бааллар. Ону оҥоруохтаах биир саамай тутаах мал - бу Сунтаар тылыгар Интернет ситимигэр чэпчэки киириини хааччыйыы. Ол аата веб- тылдьыты уонна да атын матырыйааллары оҥоруу, Интернет ситимигэр холбонор кыахтаах. Тыл салгыы сайдан иһэр буолан, итинник ресурсалар тыл актуальноһын уонна кини носителя наадыйыыларыгар сөп түбэһэрин өйүөххэ сөп.

Сунтаар тылын тылбаастааһын аныгы үйэҕэ динамичнайдык уонна тыыннаах буоларын хааччыйар дьоһун сорҕото буолар. Идэлээхтэр да, тыл этээччилэр да күүстэрэ, киэн туттуулара дойду күүс- уох, ону сэргэ култууралар икки ардыларыгар коммуникация тупсарыгар көмөлөһүөхтэрин сөп.

Сунтаар тылыгар ханнык дойдуларга этэллэрий?

Сунтаар тылыгар Индонезия провинцияларыгар Бантен уонна Арҕаа Ява, ону тэҥэ киин Ява сорох чаастарыгар киирсэллэр. Онно эмиэ атын чаастарга Индонезияҕа, Сингапурга уонна Малайзияҕа олорор аҕыйах ахсааннаах омуктар ахсааннара этэр.

Сунтаар тылын историята хайдаҕый?

Сунтаар тыла-австронезия тыла, ааҕалларынан, 30 мөлүйүөнүнэн Арҕаа Ява уонна Бантен провинциятыгар олорор австронезия тыла. Бу көстүү кэнниттэн дойдуга тыл тарҕаныыта иккис, 14- с үйэттэн ыла кини уус- уран литература тыла- өһө буолар. Сунтаар тылыгар урут биллибит суруктар биһиги эрабыт 11 үйэтигэр бэриллэллэр уонна бу тыл кырата 1500 сыл диэн ааҕыллар. Судан тыла австронезийскай тыл уонна Англия тылларыгар нуучча тылын уонна биис уустарын арҕаа өттүнээҕи салаата буолар. Сунтаар Күннүк Уурастыырап тыла- өһө, ону тэҥэ үгэс буолбут үҥкүүлэргэ, куукула театрыгар (Саянг голк) уонна кечапи сулинг курдук биллэр норуот стилигэр туттуллар. Бу тыл үөрэх тэрилтэлэригэр туттуллар, оттон урукку рукопистар Сунтаар эбэтэр яван тыла булкааһыгар элбэхтик суруллубуттара.

Сунтаар тылын үөрэтиигэ саамай улахан кылааты киллэрбит топ- 5 киһиттэн кимнээх киирэрий?

1. "Сунтаар поэзиятын Ийэ" диэн ааттаммыт Сунтаар поэзиятыгар 1700- с сылларга Сунтаар тылын поэтическай формаҕа киллэрии суруллар Сунтаар поэта этэ.
2. А. А. Марамис (1914-1995), суруйааччы, тылбаасчыт уонна лингвист) Сунтаар тылын билии кээмэйэ лаппа кэҥээбитэ уонна тыл үөрэхтээһинин бастакы суданскайдааҕы академиятын тэрийбитэ.
3. Дардири М. Ариеф (1917-1996) уһулуччулаах поэт яванскайтан Сунтаардааҕы литературнай тыл сайдарыгар бэйэтин кылаатын киллэрбит дьоһуннаах айымньыларын 20- с үйэҕэ тылбаастаабыта.
4. Профессор Х. Кесмано (1929-2016), активист уонна учуонай, Бандунг университетыгар баар тииптэри тылга уонна литератураҕа аналлаах араас кинигэлэр, сурунааллар автордарын тэрийбитэ.
5. Сурьяди (р. 1934), Сунтаар биллиилээх поэта уонна общественнай деятелэ, Сунтаар да, Индонезия да тылларынан элбэхтик суруйбута уонна Сунтаар норуотун үгэстэрин уонна культуратын туһунан бэйэтин үлэтин иһин улахан ытыктабылынан туһанар.

Сунтаар тылын структурата хайдах оҥоһулунна?

Сунтаар тыла-39 мөлүйүөн кэриҥэ киһи, сүрүннээн арҕаа өттүгэр Индонезияҕа баар австронезия тыла. Австронезийскай тыл дьиэ кэргэнин нууччалыы полинезийскай бөлөҕөр сыһыаннаах уонна яван, мадурузскай уонна балийскай тыллары кытта ыкса сибээстээх.
Сундани-самой ФИЛЬВОЙ (субъект-случа- объект) тыл. Туохтуурдар сирэй, ахсаан уонна көлүөнэ тиэрминнэригэр дьүөрэлэһэллэр. Туттуу түһүккэ сыһыана суох, кинилэргэ ханнык да биллибэт эбэтэр биллибэт артыыстар суохтар. Үс биис уустара (эр киһи, дьахтар уонна орто) уонна икки чыыһыла (биирдиилээн уонна элбэх ахсааннаах) бааллар. Сундан тыла туохтуур сыһыарыыларын уустук набордаах, хас да бириэмэ маркердарын уонна да атын аспектуальнай маркердары киллэрэн туран. Тылга тыл ис хоһоонун тыл бэрээдэгэ эмиэ туттуллар.

Сунтаар тылын саамай сөптөөх ньыманан үөрэтиэххэ сөбүй?

1. Сунтаар тылын илдьэ сылдьыҥ уонна кинини кытта мэлдьи бодоруһуҥ. Бэйэ-бэйэҕитин үөрэтиһэр, үөрэтэр- үөрэтэр кыахтаах сэһэргэһээччилээх буоларгыт ордук.
2. Хас да кинигэни эбэтэр аудиоматериалы Об этом языке и начнее воспитание его самостоятельно. Үчүгэй ресурсалар грамматикаҕа, учебниктарга, рабочай тэтэрээттэргэ уонна аудиозаписка кинигэлэри киллэрэллэр.
3. Репетитордары кытта тыл курстарыгар эбэтэр чааһынай дьарыктарга суруйуҥ, кинилэр ордук персонализированнай үөрэҕи уонна төттөрү сибээһи хааччыйыахтарын сөп.
4. Төһө бэлэмнээххитий, Индонезияҕа сырыыгытын оҥоруҥ уонна тылгытыгар толору тиэйэргитин боруобалааҥ. Инньэ гынан, тыл тутааччыларын кытта кэпсэтиигэ кыттан, тылы үөрэтиэххитин сөп.
5. Онлайн ресурсалары, веб- сайты, форумнары уонна социальнай ситимнэри туһаныҥ, тыл этээччилэрин кытта сэһэргэһэр уонна үөрэххэ көмөлөһөр эбии матырыйааллары булуоххут.