Томтор Мари Бар Тылбаастаа

Горно-марийский язык является уникальным диалектом финно-угорской языковой семьи и в основном используется меньшинством горно-марийского народа, населяющим регионы России, Эстонии и Финляндии. Ити төһө да аҕыйах ахсааннаах буоллар, хайа-Мари омук культурнай уратытыгар наһаа улахан суолталаах. Онон бу тылы харыстааһыҥҥа Горнайтан көһөрүү өҥөтүн курдук инициатива көмөтүнэн өссө болҕомто ууруллар.

Кэнники сылларга марийскайы кытта тылбаас өҥөтө билигин даҕаны биллэ илик. Бу сороҕор хайа тылын маркер быһыытынан уратытын, ону тэҥэ онлайн тылбаас өҥөтө киэҥник тарҕаммытын кытта сибээстээх. Онлайн- тылбаас өҥөтүн туһаннахха, Горнай тылын илдьэ сылдьар дьон аан дойду үрдүнэн араас тылынан саҥарааччылары кытта бодоруһуохтарын сөп. Ону таһынан онлайн- тылбаас өҥөтө эмиэ Горнай Марияҕа суруллубут дьоһун докумуоннары уонна литератураны көһөрүүнү атын тылларга туһаныахха сөп.

Горнайтан тылбаасчыт өҥөтүнэн араас ньыманан туһаныахха сөп. Холобур, кинилэри бу тылы билбэт дьоҥҥо анаан хайа- Мари тылын актердара кыттыылаах киинэлэргэ эбэтэр тэлэбиидэнньэни оҥорорго туһаныахха сөп. Кинилэр эмиэ төрөөбүт тыл, юридическай докумуоннар уонна оннооҕор оскуола учебниктара, Горнай мари тылынан тылбаас курдук дьоһун суолталаах докумуоннары тылбаастааһыҥҥа туһаныахтарын сөп. Маны таһынан хайа- марийскайы кытта тылбаас өҥөтүн туһаныы эмиэ ити тылынан саҥарар, эбэтэр тылдьыты уонна учебниктары оҥорорго туһаныллыан сөп.

Горнайтан тылбаас өҥөтө бу дьоһун тылы харыстааһыҥҥа тугунан да сыаналаммат өҥөнү оҥороллор. Литератураны, киинэлэри уонна да атын суолталаах докумуоннары Горнай марийскайдыы тылбаастаан, Горнай тылын илдьэ сылдьар дьон атын омуктары кытта бодоруһуохтарын сөп. Горнайтан көһүү өҥөтүн бэрийэн, дьон- сэргэ бу умсугутуулаах тылы кытта билсэр, ол эрээри кини тыыннаах хаалыытын инникитин хааччыйарыгар көмөлөһөр.

Хайа дойдуларга Горнайга ханнык дойдуларга этэллэрий?

Горнайга Арассыыйа уонна Беларусь тылларыгар этэллэр.

Хайа-Мария тылын историята хайдаҕый?

Хайа- Мари тыла-Арассыыйа хайа омуга диир Урал тыла. Бу тыл аан бастаан 17- с үйэ ортотугар докумуон оҥоһуллубута, нуучча чинчийээччилэр уонна учуонайдар бу региоҥҥа Марий омугун айанныыр туһунан отчуоту оҥорон барбыттара. 19 үйэ саҕаланыытыгар лингвистэр норуокка туһаныыны киэҥник тарҕатыыга уонна тарҕатыыга салгыы докумуонунан барбыттара. Сэбиэскэй былаас саҕана кини оскуолаларга үөрэммит уонна элбэх официальнай докумуоннарга туттуллубут буолан, бу тыл ахсаана лаппа улаатта. Сэбиэскэй Сойуус эстибитин кэннэ бу тылы сөргүтүү тохтоото, үгүс эдэр дьон үөрэтэллэр уонна туһаналлар.

Хайа тылын сайдыытыгар саамай улахан кылааты киллэрбит топ- 5 киһиттэн кимнээх киирэрий?

1. Павел Чудинов-горно- марийский ученай, 1973 сыллаахха таһаарбыт хайа- марийского энциклопедиятын бастакы сүһүөх автора.
2. Павел Пентков-икки тылдьыт автора, олортон биирдэстэрэ 2003 сыллаахха, иккиһэ - 2017 с. бэчээттэммитэ.
3. Татьяна Рудина - Горнай тылын үөрэтэр бастакы курстарын тэрийээччитэ.
4. Юрий Макаров-Горнай лингвиһэ,1983 с. хайа- Мари тылын бастакы учебнига.
5. Анна Кузнецова-горно- марийского языка, тылдьыт уонна үөрэх матырыйаалларын грамматикатыгар хас да учебниктар автордара.

Хайа- марийскэй тыл структурата хайдах оҥоһулунна?

Мари тыла Урал тылларыгар, чуолаан волж- финскэй салаатыгар сыһыаннаах. Бу агглютинативнай тыл, ол аата суффикс эбэн этиигэ олоҕуран тылы үөскэтэр, грамматическай сыһыаны көрдөрөр. Холобур, контекска уонна эбиллибит суффикстан тутулуктанан биир эмиэ "кинигэ"," кинигэлэр "эбэтэр" кинигэ ааҕыы "диэн суолталаах буолуон сөп. Кини ону сэргэ аһаҕас дорҕоон дьүөрэлэһиилэрин туһанар, бу ойууну өйүүр тылга туһааннаах аһаҕас дорҕооннору уларытыыны ирдиир. Горнайга гендернэй уратыта суох, онтон атын финно- угорскай тыллартан киирии тыллар ахсааннара хааччахтаммытыттан, атын тыллартан киирии тыллары ылыы аҕыйаҕыттан ааҕыллар.

Хайа- Мари тылын ордук сөпкө үөрэтиэххэ сөбүй?

1. Тылы үөрэтэргэ бастыҥ ньыма - ол кини төбөтүн кытта тиэйиллиэхтээх. Тыл грамматикатын, айымньытын уонна тылдьыт саппааһын туһунан өйдөбүлү ылаары, Горнай тылын илдьэ сылдьыҥ.
2. Алфавиты үөрэтиҥ: эһиги саҥа тылы уонна этиилэри үөрэтиэххит иннинэ Горнай Мари тылын алфавитын кытта билсэр улахан суолталаах.
3. Боростуой тыллартан уонна этиилэртэн саҕалаан: биир нэдиэлэ күнэ, нэдиэлэ күнэ, ону тэҥэ "дорообо", "көрсүөххэ диэри", "баһаалыста" уонна "махтал"курдук боростуой этиилэри өйүөххэ.
4. Клилл Мари: эһиги региоҥҥутугар кыаххыт баар буоллаҕына, онлайн- онлайн тыллары чинчийэр дьарыкка суруттарыаххытын сеп. Билиэххит дуо, ханнык эмэ олохтоох университеттар үөрэххэ туттарсаллар.
5. Эргиччи туттуҥ: саҥа тылы үөрэтиигэ сүрүн хайысха буолар. Күн аайы олоххо киирэргэ дьулуһуҥ уонна бу тылы күннээҕи олоххутугар киллэрэр ньымалары Булуҥ. Сахалыы Истиҥ- иһирэх тыллары, этиилэри умнумаҥ.

Идиш-былыргы тыл 10 үйэ Германияҕа барар эрээри, киин уонна Илин Эуропаҕа орто үйэлэртэн ыла саҥараллар. Ити хас да тылы, бастатан туран, немец, Иван, Арамаан уонна славянскай тыллары кытта холбооһун. Сороҕор диалект быһыытынан көрөллөр, ол гынан баран, дьиҥэр, ити бэйэ синтаксиһын, морфологиятын уонна тылдьыт саппааһын кытта толору тыл. Бу тылы үйэлэр тухары туһаныы диаспораттан, ассимиляция уонна социальнай усулуобуйа уларыйыытыттан, ол гынан баран, билигин киниэхэ сорох дойдуларга ортодоксальнай еврейдэр элбэхтэр.

Официальнай тыл статуһа суох да буоллар, лингвистика да, култуура да сыалларыгар төһө суолталааҕын билигин да билэллэр. Ол иһин аан дойду үрдүнэн тыл идиэйэтин көмөтүнэн оннунан хааларга дьулуһар дьон бааллар. Переводчиктар идеяларын өйдөөбүт уонна ону оҥорбот дьон икки ардыларыгар баһыйан көмөлөһөллөр.

Идишаны кытта тылбаас сулууспалара сүнньүнэн көннөрү кэпсэтиигэ туттуллар тылы буларга көмөлөһүөхтэрин сөп, ол эбэтэр Библияттан киирии тыллар эбэтэр итэҕэл сиэрин- туомун көрдөрөр этиилэри. Бу ытык этиилэр көмөлөрүнэн идеяҕа кэпсэтии эбэтэр кэпсэтии тыла сөптөөхтүк киллэриллиэн сөп. Бу тылы билбэт дьоҥҥо идишка киирии олус туһалаах буолуон сөп.

Докумуоннар суруллууларын үгүс уобаластарга миграция, итэҕэл, литература, лингвистика уонна Еврейскэй история курдук бүтүн история былаһын тухары туһаналлара. Ол иһин ивритка да, немец тылыгар да сертификацияламмыт идеялаах тылбаасчыттары булуу улахан суолталаах. Дьиҥэр, бу специалистар араас айымньылар культураларын, түгэннэрин уонна түгэннэрин билэр буолуохтаахтар, кинилэр тылбаастара аан маҥнай көстөрүн чуолкай өйдүөхтээхтэр.

Тыл үөрэхтээхтэригэр төһөнөн элбэх көмөнү оҥороллор да, соччонон тыыннаах хааларга көмөлөһөллөр. Ол курдук, тылдьыты атын тылларга көһөрөргө көмөлөһөр, тылбаастар олонхо тылын толору сүтэрэргэ көмөлөһөллөр. Тылбаасчыттар көмөлөрүнэн еврейдии норуот культуратыгар, үгэстэригэр түннүгү аһан тыыннаах, доруобай буолуу барар.

Ханнык дойдуларга тыл этэллэрий?

Олор сүнньүнэн Еврейскэй Штаттар, Израиль, Россия, Беларусь, Украина, Польша уонна Венгрия общиналарыгар бааллар. Онно эмиэ Францияҕа, Аргентина, Австралияҕа, Соҕуруу Африкаҕа, Канадаҕа уонна да атын дойдулар ахсааннара аҕыйах.

Тыл историята хайдаҕый?

Идиш-бу орто германскай уонна аан дойду үрдүнэн еврейдэр-ашкеназтар диэн тыллаахтар. Кини еврейдэр сүрүн тылларынан билиҥҥи Германия уонна хотугу Франция территорияларыгар чэчирии турдаҕына, еврейдэр общиналара 9- с үйэҕэ үөрэхтэрин саҕалаабыт. Бу хас да тыл булкааһа Иван уонна арамейскай, ону таһынан славянскай, Роман уонна орто Халыма диалектарыгар киирэн сытар.
Идиш аан бастаан 12- с үйэҕэ Европа еврейдэрин ортолоругар киэҥник тарҕаммыт, сүрүннээн кэпсэтии тылын быһыытынан буолбакка, үгэс буолбут сурук- Бичик көрүҥүн быһыытынан туһанар буолбут. Ити Еврейскэй нэһилиэнньэни кытта үгүстүк араарыллыбыт уонна ол курдук, кэмтэн ыла араас диалектары сайыннарбыт. 15-16 үйэ устата Европа үрдүнэн киэҥник тэнийэн, Европа еврейдэрин ортолоругар бодоруһуу тыла буола сылдьыбыта.
Эуропа, Африка уонна Америка араас диалектара үөскээбиттэрэ олохтоох тылларга сабыдыала эмиэ күүстээх буолбута. Ис уратыларын да үрдүнэн, диалектар уопсай грамматикалаах, синтаксис уонна стандарт тыл саппааһа баар, сорох диалектарга ордук күүскэ сабыдыаллыыр, онтон атыттара - кэнники тыллар.
19- с үйэҕэ литература чэчирии сайдыбыта, бу тылынан элбэх кинигэ, сурунаал тахсара. Ол гынан баран, холбоһуктаах Штаттарга таба туттуу элбэх еврейдэри иккис аан дойду сэриитин кэнниттэн английскай тыл быһыытынан ылыныы улаатыыта кэпсэтии тыл быһыытынан барар. Билигин урукку курдук мөлүйүөнүнэн дьон аан дойду үрдүнэн идеяҕа, сүрүннээн Хотугу Америкаҕа уонна Израильга этэллэр, ол тыл хаһан эрэ курдук киэҥник туһаныллыбат.

Тыл сайдыытыгар саамай улахан кылааты киллэрбит топ- 5 киһиттэн кимнээх киирэрий?

1. Бэн-Иегуд элэзера (1858-1922): Бэн-Иегуда былыргы омук тылын сөргүтэргэ суруллар, ол уонна ивритка элбэх идискэй тыллары киллэрбит. Кини ону тэҥэ аныгы ивановтааҕы тылдьытын барытын оҥорбутуттан уонна бу тылынан ыстатыйалары уонна кинигэлэри суруйбута.
2. Шолом- Алейхем (1859-1916): Алексей илин Европаҕа еврейдэр олохторун туһунан суруйар идеяҕа биллэр суруйааччы этэ. Кини айымньылара, ол иһигэр "Молочник Творя", популяризациялыырга уонна тарҕатарга көмөлөстүлэр.
3. Хаим Гряд (1910-1982): Грейдэр идеяҕа биллэр романист уонна поэт этэ. Кини айымньыта Еврейскэй олох уустарын туһунан кэпсэнэр айымньылара литератураны биир бастыҥ айымньыларынан киэҥник ааҕыллаллар.
4. Максим Вайнрайх (1894-1969): Лингвист, профессор, төрүттээччи уонна Еврейскэй чинчийии институтун дириэктэрэ, Вайнайх Вайнрайх идишаны үөрэтэн, популяризациялыырга анаммыта.
5. Ицик Маҥер (1900-1969): Маҥер 20- с үйэ саамай улуу суруйааччыларыттан биирдэстэрэ. Кини тыл модернизациятыгар уонна модернизациятыгар улахан сабыдыаллаабыта.

Тыл структурата хайдах тэриллэрий?

Структура немецкэй тыл структурата кэриэтэ барар. Кини субъект бэрээдэгинэн тутуллубут этиилэр, этиилэриттэн уонна этиилэриттэн турар-объект. Дьэ, кырдьык курдук, немецтэр союзтарын, удьуордарын, бас бэринэр союзтартан кырата суох артиклларга туттуллар. Бу туохтуурдары немецтии, сорох бириэмэҕэ немецтии тылынан маннык тыҥааһын суох. Өссө немецтэр тылларыгар суох хас да эбии элеменнэр уонна атын элеменнэр бааллар.

Тылы саамай сөптөөх ньыманан үөрэтиэххэ сөбүй?

Үөрэтэргэ бастыҥ ньыма - бу тылга төбөлөөх тиэйиллиэ. Бу идеяҕа кэпсэтии, кинигэлэри уонна хаһыаты ааҕыы, ону сэргэ идеяҕа киинэлэри, тэлэбиидэнньэни көрүү- истии буолар. Эһиги эмиэ олохтоох уопсастыбаннай кииҥҥэ, университекка эбэтэр онлайн курстарыгар суруйуоххутун сөп. Тыл носителямын кытта кэпсэтэргитигэр хайаан да көмөлөһүҥ, ол эһиэхэ тылга, грамматикаҕа сыстарга үөрүйэх. Дьэ, эһиги үөскүөн сөптөөх ханнык баҕарар ыйытыыларга хоруйдуурга көмөлөһөр эмиско- английскай тылдьыт уонна туохтуурдар таблицаларын илиигитинэн тутуҥ.